وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ كَذَّبَ بِآيَاتِهِ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ ﴿۲۱﴾ وَيَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِيعًا ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أَشْرَكُوا أَيْنَ شُرَكَاؤُكُمُ الَّذِينَ كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ ﴿۲۲﴾ ثُمَّ لَمْ تَكُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلَّا أَنْ قَالُوا وَاللَّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ ﴿۲۳﴾
و کیست ستمگارتر از کسی که؟ ببندد بر اللّه تعالٰی دروغ یا تکذیب میکند آیات او را ، هرآئینه نجات یافته نمی توانند ظالمان ﴿۲۱﴾
روزی را که جمع کنیم همه ایشانرا بعد گوئیم کسانی را که شرک کرده اند کجا اند مددگاران شما که ایشانرا شما گمان میکردید (که آنها سفارشیان اند) ﴿۲۲﴾
پس نباشد معذرت ایشان مگر خواهند گفت قسم است بر اللّه تعالی که پروردگار ماست که نبودیم ما شرک کنندگان ﴿۲۳﴾
[۲۱] این تنبیه برای مشرکین است و ذکر سبب خسران است (افْتَرَى) بر اللّه تعالٰی دروغ می بندند یعنی نسبت جواز شرک را به اللّه تعالٰی میکنند یا به دروغ دعویٰ نبوت میکنند (أَوْ كَذَّبَ) یا آیات توحید را قبول ندارند تکذیب میکنند یا آیات قرآن را قبول ندارند واین هردو گروه ظالمان اند و همچنین در آیات (۹۳-۱۴۴) این سوره و سوره های دیگر آمده است -
[۲۲] این ترس آخرت است به مشرکانی که بندگان نیک را با اللّه تعالٰی شریک کرده اند در روز قیامت آنها از ایشان غایب میباشند و اینها از شرک انکار خواهند کرد (لِلَّذِينَ أَشْرَكُوا) شربینی میگوید این عام است برای کسانی که بندگی بتان را کرده است یا از عزیر و مسیح یا از تاریکی و روشنی وغیره (شُرَكَاؤُكُمُ) اضافت از این سبب است که شما ایشانرا به شرکاه مسمی کرده بودید (تَزْعُمُونَ) زعم اکثر به قول و عقیده باطل گفته می شود -
[۲۳] (وَاللَّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ) معنی اولی اینست که قسم به اللّه تعالٰی که ما شرک نکرده ایم (آنها انکار خواهند کرد باز اللّه تعالٰی دهن ایشانرا بند خواهند کرد و اعضاء آنها گواهی خواهند داد سپس اقرار خواهند کرد) معنی دوم اینست قسم است آنچه ما کرده ایم شرک نبود وسیله بود و محبت با بزرگان بود تاُکید معنی اولی در آیت (۷۴) سوره مومن است و از معنی دوم در آیت (۲۸) سوره نحل است (فِتْنَتُهُمْ) به معنی قول و عذر و دلیل و سمعانی گفته است که یک انسان مفتون شود بر یک چیز محبوب باز در آن مصیبتی به او برسد پس او از آن محبوب براُت میکند پس گفته میشود که نبود فتنه وی مگر این بود -