وَيَوْمَ نَبْعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا عَلَيْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَجِئْنَا بِكَ شَهِيدًا عَلَى هَؤُلَاءِ وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ ﴿۸۹﴾ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ ﴿۹۰﴾
و روزیکه بر انگیزیم در هر امت گواهی را بر ایشان از جنس ایشان و بیاریم ترا گواه بر این مردم (موجوده) و نازل کردیم بر تو این کتاب را تشریح کننده هر سخن ضروری را و هدایت است و رحمت است و مژده است مسلمانان را ﴿۸۹﴾
هرآئينه اللّه تعالٰی حکم میکند به انصاف و احسان و ادای حقوق به خویشاوندان و منع میکند از بی حیايي و کارهای بد و از ظلم کردن و پند میدهد شمارا تا بود که پند بپذیرید ﴿۹۰﴾
[۸۹] در حصه اول این آیت تخویف اخروی است به ذکر شهادت انبیاء و علماء حق پرست بر امت ها و این شهادت دعوت و تبلیغ است و مانند این در آیت (۴۱) سوره نساء است و در آیت (۸۴) مراد از شهید صرف اعضاء اند یا صرف انبیاء مراد اند در آنجا ذکر خاص است و در اینجا ذکر عام است در حصه دوم آیت ترغیب به قرآن به ذکر چهار صفات برای نجات یافتن از عذاب قیامت است و نیز در ایت اشاره است که اللّه تعالٰی دعوت کنندگان را علم قرآن داده است که در باره آن از ایشان سوال خواهد شد (تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ) در این مراد هر آن چیزی است که درباره دین به او ضرورت است یا مراد از کل شیء در این سوره ذکر اصول نعمت ها است (وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ ) معنی اینست که به قرآن دلهای مسلمانان مسرور میگردد - و مُسْلِمِينَ کسانی اند که با همراه ایمان بر اعمال شرعیه ظاهریه مداومت میکنند و عمل را برقرآن اشکار میکنند -
[۹۰] در این آیت خلاصه (لِكُلِّ شَيْءٍ) ذکر است که در آیت پیش ذکر شد و در باره این آیت عثمان بن مظعون رضی اللّه وعنه فرموده است که اول من ایمان را صرف از سبب حیا آورده بودم و وقتیکه این آیت نازل شد و من همراه رسول اللّه صل اللّه وعلیه وسلم نشسته بودم پس ایمان در دل من محکم شد - و عشق و محبت من به همراه رسول اللّه صل اللّه وعلیه وسلم بیشتر گردید و عبداللّه بن مسعود رضی اللّه عنه فرموده است که این در قرآن بهترین جمع کننده خیر و شر است و از این سبب عمر بن عبدالعزیز به خطیبان امر کرده بود که این آیت را در خطبه ها بخوانید تشریح این آیت است که احکام شرعیه به دو نوع است مامورات (که بر او امر و حکم شده است) و منهیات (که از آن منع شده است) باز مامورات دو نوع است حقوق اللّه تعالٰی و حقوق بندگان و منهیات نیز به دو نوع است ، باز حقوق اللّه تعالٰی به دو نوع است یکی عقاید و عبادات و دوم اوقات و مقدار و کیفیات (طریقه) آنها در (بِالْعَدْلِ) نوع اول حق اللّه تعالٰی است یعنی عقاید و عبادات یعنی توحید و همه اعمال توحید و در (الْإِحْسَانِ) نوع دوم حق اللّه تعالٰی است یعنی طریقه و مقادیر و اوقات که به آن سنت نیز گفته میشود و حق بندگان در (إِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى) ذکر است یعنی صاحب قربت (اگر نسبی باشد یا سببی باشد) یعنی به عموم مومنان حقوق ایشانرا ادا کردن ، حقوق دینی و دنیوی را هر دو - و منهیات نیز دو قسم است و حقوق اللّه و حقوق العباد - و در حقوق اللّه باز دو نوع است یکی آنکه قباحت آن به همراه عقل و شرع هر دو اشکار باشد به لفظ (الْفَحْشَاءِ) مراد آنانی اند که همه اقسام کفر و شرک در آن داخل اند و دروغ گفتن و زنا کردن نیز در آن داخل اند - دوم آنکه قباحت آن صرف به شرع اشکار میگردد مانند بدعات عقاید و اعمال و در لفظ (الْمُنْكَرِ) به اینها اشاره است - و در لفظ (الْبَغْيِ) اشاره است که ظلم کردن در حقوق العباد بر بندگان گناه بزرگ است پس اشکار شد که در این آیت همه دین اسلام داخل است (يَعِظُكُمْ) اشکار گردید که در نصیحت کردن ذکر مامورات و منهیات هر دو شامل است -