مَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا يَهْتَدِي لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَإِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولًا ﴿۱۵﴾ وَإِذَا أَرَدْنَا أَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً أَمَرْنَا مُتْرَفِيهَا فَفَسَقُوا فِيهَا فَحَقَّ عَلَيْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْنَاهَا تَدْمِيرًا ﴿۱۶﴾

هر که هدایت یافت پس جز این نیست که هدایت یافت برای جان خود و هر که گمراه شد پس جز این نیست که وبال گمراهی بر اوست و بر ندارد بار بردارنده بار دیگری را و ما نیستیم عذاب کننده تا آنکه بفرستیم رسول ﴿۱۵﴾
و چون خواهیم که هلاک کنیم قریه را حکم کنیم عیش پرستان آن قریه را (از توحید) پس نافرمانی کنند در آن پس ثابت شود بر آنها فیصله عذاب پس تباه کنیم به تباهی بزرگ ﴿۱۶﴾

[۱۵] در این آیات اثار عمل ها (عمل های که در عملنامه نوشته شده است)‌ و نتیجه حساب را ذکر میکند که هرکس نتیجه عمل خویش را خیر باشد یا شر باشد در می یابد ، بالای دیگری بار نمی شود (وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى) این رد بر کسانی است که عمل میکنند باز میگویند که فلانی برای من گفته است ضرر گناه بر او است (وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ) مراد از این عذاب دنیوی است که آن موقوف به فرستادن رسول است یعنی بر رسانیدن خبر اگر چه بواسطه نائب رسول باشد همچنین در آیت (۱۱۷) سوره هود و آیت (۱۳۱) سوره انعام ذکر است - و دلیل بر اینست که برای کسی دعوت حق نرسیده باشد او مستحق عذاب نیست - و هر چه عذاب اخروی است بعضی از اهل علم گفته اند و این از امام ابوحنیفه رحمة اللّه علیه نیز روایت است که در باب توحید و ایمان صرف تنبیه ضروری است و توحید به عقل حاصل میگردد و با داعی ، چون دارای عقل باشد و دعوت به او نرسیده باشد پس در باره ایمان و توحید از او پرسان میشود و اکثر محدثین گفته اند که این آیت و دیگر مانند این آیت های عام نیز اند که مراد آن اینست که بغیر از رسیدن دعوت عذاب اخروی نیز نمیدهد و این قول بهتر است - و بر این با یک حدیث بخاری اعتراض شده میتواند که برای آتش در قیامت مردمان دیگری پیدا خواهد کرد - برای آنها دعوت نشده است و به آتش داخل میشوند تفصیل این را ابن کثیر ذکر کرده است یکی اینکه بر راوی این قلب آمده است در اصل این جمله در باره جنت است - و در باره جهنم در روایت صحیح آمده است که اللّه تعالٰی در او قدم خود را خواهد نهاد پس او پُر خواهد شد - و همچنین در زیر این آیت ابن کثیر حکم اهل فترة و اطفال المشرکین را به تفصیل ذکر کرده است -
[۱۶] در این آیت تفصیل دنیوی است و این تفصیل آیت گذشته است یعنی چون اللّه تعالٰی اراده هلاکت یک قوم را کند بواسطه رسولان برای ثروتمندان ایشان امر توحید و طاعت میکند لیکن ایشان مخالفت میکنند پس بالای ایشان عذاب می آید - اشاره شد که هر چیز به اراده اللّه تعالٰی میشود اللّه تعالٰی برای او سبب نیز میسازد پس معنی امرنا شد که امرنا بهم بالتوحید والطاعة - یا معنی (امرنا) بیشتر کردن است یعنی بیشتر ساختیم برای ثروتمندان ثروت ایشانرا وغیره را به طور استدراج بیشتر میگردد از سببی که در زبان عرب گاهی امرنا به معنی کثر می آید و این از ابن عباس و ابن مسعود رضی اللّه عنهم روایت است - (فَدَمَّرْنَاهَا تَدْمِيرًا) تدمیر اکثر در آنجا استعمال میشود که هلاکت بر یک قوم بر همه یکجا بیاید و تتبیر عام است اگر عذاب اندک اندک باشد یا یکجا باشد -