وَلَمَّا رَأَى الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزَابَ قَالُوا هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَمَا زَادَهُمْ إِلَّا إِيمَانًا وَتَسْلِيمًا ﴿۲۲﴾ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا ﴿۲۳﴾ لِيَجْزِيَ اللَّهُ الصَّادِقِينَ بِصِدْقِهِمْ وَيُعَذِّبَ الْمُنَافِقِينَ إِنْ شَاءَ أَوْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا ﴿۲۴﴾

و وقتیکه دیدند مومنان گروه کفار را گفتند این همانست که وعده داده است مارا اللّه تعالٰی و رسول او و راست گفت اللّه تعالٰی و رسول او و نمی آفزاید ایشان را مگر ایمان و پیروی کردن ﴿۲۲﴾
و از مومنین بسا مردانی اند که انجام داده آنچه عهد بسته بودند با اللّه تعالٰی پس بعضی از ایشان کسی است که به انجام رسانید حاجت خود را و بعضی از ایشان آنست که انتظار می برد و تبدیل ندادند (دین اللّه تعالٰی را) به هیچ تبدیل ﴿۲۳﴾
تا عوض دهد اللّه تعالٰی مردمان راستین را به سبب راست ایشان و عذاب دهد منافقان را اگر بخواهد یا توفیق توبه دهد ایشان را هرآئينه اللّه تعالٰی است آمرزنده مهربان ﴿۲۴﴾

[۲۲] این ذکر حال تثبت مومنان در مقابل حال منافقان است و در این سه صفات مومنان است (وَمَا زَادَهُمْ) در این اشاره است که این قول مومنان صرف از زبان مانند منافقان نیست بلکه بر دل و اندامهای آنها اثر آن موجود است - و آیت دلیل است که به کردن ذکر در ایمان افزودی و محکمی حاصل میگردد -
[۲۳] این چهار صفات مومنان است اولاً این صفات صحابه کرام است باز کسانیکه پیرو آنها هستند (فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ) نحب به نذر گفته میشود و مراد از آن مرگ شهادت است و به موت از سببی نذر گفت که آن صحابه کرام این شهادت را بر خود نذر مانده بودند یا از این سبب که مرگ بر نفس لازم است مانند که نذر لازم است - یا اینکه نحب به اجل موت گفته میشود یا مراد از قضیٰ نحبه کوشش صرف کردن در وفا کردن عهد است و مصداق آن در صحابه کرام حمزه و مصعب و انس بن نضر رضی اللّه عنهم اند و برای دیگر شهیدان بدر و احد نیز شامل اند (وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ) مراد اینکه ایشان در حصول مرگ شهادت کوشش میکنند مانند که باقی صحابه کرام شدند (وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا) این جمله عام است به عهد و همه دین رسول اللّه صل اللّه وعلیه وسلم شامل است - اشکار شد که کدام صحابه کرام که بودند ایشان در دین رسول اللّه صل اللّه وعلیه وسلم بدعت نساخته اند و دین ایشانرا ترک نکرده اند و آنانکه مرتد اند ایشان (درتعریف شرعی) صحابه نیستند -
[۲۴] این متعلق به عمل های ذکر شده پیش صحابه کرام است و خصوصاً با وَمَا بَدَّلُوا -