إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ ﴿۵﴾اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ﴿۶﴾

خاص برای تو بندگی (محتاجی) میکنیم و خاص از تو کمک می خواهیم (از هر چیز و در هر حال) ﴿۵ ﴾
قائم گردان ما را در راه راست ﴿۶﴾

[۵] (إِيَّاكَ نَعْبُدُ) این نتیجه دلایل قبلی است که هرگاه توحید ذات و صفات ذکر شد حالا در نتیجه آن توحید عبادت را ذکر میکند - عبادت عبارت از عبادت کامل با عاجزی بی انتها، و در این عبادات قلب، عبادات بدنی ، عبادات مالی و در آن فرض، سنت، مستحب، مکروه و حرام همه داخل است و اطاعت در حلال و حرام نیز عبادت است - (إِيَّاكَ) هرگاه مقصد عبادت خاص کردن عبادت برای اللّه تعالٰی است و این توحید است برای این ایاک را در اول آورد - (وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ) در عبادات کمک و دعا خواستن اصل عبادت است از این سبب این را بعد از عبادت بطور خصوصی ذکر کرد - و در این اشاره است که بنده در عبادت کردن نیز به کمک اللّه تعالٰی محتاج است به این سبب هیچ احسان عبادت کردن او بر اللّه تعالٰی نیست - و در اینجا نیز ایاک دلالت میکند که دعا، یا مدد گفتن، حاجت روایی و کمک برای دور کردن مشکلات برای اللّه تعالٰی خاص است این رد است به آنهای که بدون اللّه تعالٰی به نبی، ولی، بزرگ، پیر، فقیر در وقت مشکلات یا برای بر آوردن حاجت خود یامدد صدا میکند و به آنها به طور بندگی عاجزی میکند این شرک است مانند شرک زمآنه جاهلیت عرب ها -
[۶]چون تمام اقسام توحید ذکر گردید حالا اللّه تعالٰی برای بندگان خویش تعلیم دعا می دهد برای محکم ماندن به توحید آن، هدایت در لغت عرب به معنی راه خیر را نشان دادن است و در بعضی اوقات در جای شر بطور تحکم (حکم کردن) استعمال میشود و از طرف اللّه تعالٰی برای هدایت درجات زیادی است اول هدایت فطری و دویم پیدا کردن حواس ظاهری است و درجه سوم دادن قوه عقلیه است درجه چهارم پیدا کردن دلایل عقلی در نفوس واطراف عالم- درجه پنجم نازل کردن کتاب ها و فرستادن رسل ششم توفیق و محکم کردن و هفتم در نتیجه توفیق به جنت رساندن است و برای تمام این درجات لفظ هدایت استعمال شده است - دراینجا مقصد از هدایت توفیق دادن و پخته شدن است و نسبت کردن این درجات به اللّه تعالٰی خاص است- (الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ) آن راه است که زیادتی کمی و کجی در آن نباشد و به مقصد رساننده است وتفسیر آن در قران کریم به چهار چیز شده است اول توحید ربوبیت و الوهیت مانند سوره آل عمران (۵) دویم قران کریم سوره انعام (۱۲۶) و سوم راه انبیاء علیهم السلام مانند سوره صافات (۱۱۸) ویس (۴) چهارم پیروی طریقه رسل مانند سوره زخرف (۶۱)-