بدان که اصنام آن بتانی اند که شکل آنها ساخته شده باشد و نصب آن چیزهای اند که شکل آن ساخته نشده باشد ولی عبادت آن می شود و بالای آن نذرها و شکرانه انداخته می شود و به آن ذبح می شود (وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ) استسقام قسمت یا سهم معلوم کردن است - ازلام جمع زلم است آن تیرهای که بال و نوک آن تیز نمی باشد صرف چوب می باشد ابن جریر گفته است که این تیرها (سه یا هفت) در پهلوی بت هبل در بین کعبه می بود هر کسی که قسمت خود را معلوم می کرد مثلاً سفر کنم یا فلانی کار را کنم یا نه به مجاور (ملنگ) هبل می رفت و به او صد درهم و یک شتر در نذرانه پیش می کرد مجاور برای او تیرها را می کشید بر آن نوشته های مختلف بود و آن شخص آنرا قسمت یقینی خود می دانست و می گفت که این فیصله هبل (شهید) است (ذَلِكُمْ فِسْقٌ) این اشاره است به همه محرمات قبلی ذکر شده یعنی حلال کردن این حرام ها به کلی از طاعت اللّه تعالی برآمدن است یعنی کفر و شرک است (الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ) مراد از الیوم زمانه حاضر نزول این محرمات است با زمانه آینده (قرطبی و سراج المنیر) (مِنْ دِينِكُمْ) قرطبی گفته است که کافران نا امید شدن از دوباره برگشتن شما از دین شما به دین مشرکین (الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ) مراد از الیوم روز جمعه است که روز عرفه است در مقام عرفات بعد از نماز ظهر و عصر و روز حجة الوداع بود و از سعید بن جبیر روایت است که نبی کریم صل اللّه و علیه و سلم بعد از نزول این جملات هشتادویک (۸۱) روز زنده بود بعد وفات یافت -و معنی اکمال این نیست که بعد از آن وحی بند شد بلکه مراد این است که تا این وقت فرایض و احکام تشریعیه و حلال و حرام بیان شد بعد از این حدود فرایض حلال و حرام نازل نه شده است دیگر وحی نازل شده است -
سوال: اکمال به این دلالت می کند که دین تا این وقت ناقص بود آیا نبی و صحابه کرام تا این وقت به دین ناقص عمل می کردند و همچنین آن صحابه کرام که پیش از این روز وفات شده اند پس دین آنها ناقص بود؟
جواب: دین نبی صل اللّه وعلیه وسلم هر روز کامل است به کمال تا وقت خاص - ولی انتظار نسخ یا زیادت در آن موجود بود و در این روز کمال مطلقه آمد یعنی کامل است تا روز قیامت نه منسوخ می گردد ونه در آن زیادت احکام وغیره می آید (وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي) خازن گفته است که این اکمال دین سبب اتمام نعمت است زیرا از دین کامل (اسلام) بالاتر دیگر نعمت نیست ، وابن قیم رحمه اللّه گفته است که فرق میان اکمال واتمام این است که کمال در اصول و ذوات استعمال می گردد و اتمام در فروع و صفات استعمال می گردد (وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا) در الاسلام الف لام عهدی است یعنی آنکه کامل و تام است (فِي مَخْمَصَةٍ) به اکراه و گرسنگی شامل است در سوره بقره آیت (۱۷۳) زیرا نزول این سوره ها پیش از غلبه اسلام بود ، ودر این وقت حالات اکراه پیش می آمدند و در این سوره صرف مخمصه را ذکر کرده است ’و در این حالت صرف بیم گرسنگی بود -