قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ ﴿۱۱﴾ قُلْ لِمَنْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلْ لِلَّهِ كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ ﴿۱۲﴾ وَلَهُ مَا سَكَنَ فِي اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ﴿۱۳﴾ قُلْ أَغَيْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِيًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ يُطْعِمُ وَلَا يُطْعَمُ قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ﴿۱۴﴾

بگو: سیر کنید در زمین باز نظر کنید که چگونه بود انجام تکذیب کنندگان (حق را) ﴿۱۱﴾
بگو کراست: اختیار آنچه در آسمانها است و زمین است؟ بگو اللّه تعالٰی راست لازم کرده است بر خود رحم کردن البته جمع میکند شما را در روز قیامت شک نیست در آن آن کسانی که زیان رسانده اند به خود پس ایشان ایمان نمی آورند ﴿۱۲﴾
و خاص در اختیار اللّه تعالٰی است انچه که آرام میکند در شب و حرکت میکند در روز ، و او بر هرچه شنواست و بر هرچه داناست ﴿۱۳﴾
بگو: آیا بغیر از اللّه تعالٰی بگیرم مددگار ، پیدا کننده آسمانها و زمین را و او خوراک میدهد و خوراک داده نمیشود به او - بگو یقیناً حکم کرده شده است مرا که باشم اول از کسانیکه توحید را قبول دارند و مباش از جمله مشرکان ﴿۱۴﴾

[۱۱] این به آیت پیش تعلق دارد (سِيرُوا) مراد سیر قدم هاست و سیر مطالعه در آن داخل میشود (ثُمَّ انْظُرُوا) مراد از نظر عام است (۱) نظر کردن به چشم (۲) تفکر و تعمق کردن -
[۱۲] از این الی آیت (۳۷) باب دوم است در آن چهار دلیل عقلی است و چهار طریقه تعلیم است به لفظ قل و چهار زجر است و چهار تسلی است و چهار تخویف اخروی و یک تزهید فی الدنیا و جواب یک سوال است - این آیت دلیل اعترافی سکوتی است که اختیار بالا و پایین از یک اللّه تعالی است و او بر خود رحم را لازم کرده است برای اهل ایمان همچنین در آیت (۵۵) این سوره آمده است و رحم بر کفار اینست که عذاب ایشان را الی روز قیامت به تاُخیر انداخته است لیکن بعضی مردم که خود را در نقصان انداخته اند و از توحید منکر اند پس ایشان بعد از دلیل نیز ایمان نمی آورند (سوال) عدم ایمان سبب است برای خسران و از اینجا برعکس معلوم می گردد (جواب) در اینجا مراد از نقصان این است که کار عقل و عقل را ترک کرده است به دلایل قرآن گوش نمیدهد ودر تقلید گرفتار شده است و این سبب برای عدم ایمان است - پس در این آیت اولین دلیل عقلی اعترافی است باز ترغیب به ایمان است باز تخویف است باز زجر است -
[۱۳] این دلیل دیگر است (سَكَنَ) آرام میکند در شب حرکت میکند (وَالنَّهَارِ) در روز لفظ نشر (پراگنده شدن) پنهان است به دلیل سوره فرقان (۴۷) و تخصیص سکون را از این سبب کرد که رحمت و نعمت در سکون زیاد است از حرکت و نشر - دلیل پیش متعلق به مکانیات بود و این دلیل به زمانیات تعلق دارد - و اگر سکن به معنی سکونت باشد پس به نشر ضرورت نیست -
[۱۴] این طریقه تعلیم و جوابات به سوالات است و این نوع اول است مقصد پخته شدن بر عقیده توحید است - سوال اول به معبودان ما مدد گار بگو؟ جواب شد به قل اول - سوال دوم: قبول کردن این توحید کدام مسئله ضروری نیست؟ جواب شد به قل دوم که این مسئله مامور به است - تا اینکه از باعث این مسئله برائت کردن لازم است از مشرکان (ولا تکونن من المشرکین) (وَلِيًّا) رب ، معبود ، مددگار (فَاطِرِ) در این اشاره است که این هردو را از ماده جداجدا کشیدند به کشیدن اول (وَهُوَ يُطْعِمُ) روزی دادن در اختیار اوست (وَلَا يُطْعَمُ) به این آن وهم را رد میکند که والدین نیز به اولاد طعام میدهند بعضی پیران لنگر می دهند؟ جواب اینست که اللّه تعالی به طعام محتاج نیست و مخلوقات دیگر به طعام محتاج است سوره مایده آیت (۷۵) سوره ذاریات آیات (۵۷-۵۸) (أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ) زیرا که نبی در امت اولین مسلمان می باشد چنانچه در آیت (۱۶۳) این سوره می آید -