وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ ﴿۲۰۴﴾ وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ وَلَا تَكُنْ مِنَ الْغَافِلِينَ ﴿۲۰۵﴾ إِنَّ الَّذِينَ عِنْدَ رَبِّكَ لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَيُسَبِّحُونَهُ وَلَهُ يَسْجُدُونَ۩ ࣛ ﴿۲۰۶﴾

وقتیکه خوانده شود قرآن پس گوش نهید بسوی آن و خاموش باشید تا رحم کرده شود بر شما ﴿۲۰۴﴾
و یاد کن پروردگار خود را در دل خود به زاری و ترس و به کلام فروتر از آواز جهری (بلند) در صبح گاهان و شبانگاه و مباش از غافلان ﴿۲۰۵﴾
هرآئینه کسانیکه نزدیک پروردگار تو اند گردن کشی نمی کنند از عبادت او و به پاکی یاد میکنند اورا و خاص اورا سجده میکنند ﴿۲۰۶﴾

[۲۰۴] در این دو ادب ذکر است هفتم و هشتم در وقت خواندن قرآن یعنی قاری باید به شنوندگان این اداب را بیان کند و صحیح آن است که این آیت عام است - به نماز ها و خطبات شامل است همچنین در اوقات عام که قرآن خوانده میشود این ادب واجب است -
فایده: استماع شنیدن است به قصد و اراده و سماع عام است اگر قصد باشد یا نباشد و انصات ترک کردن دیگر مشاغل است - در آیت دو بحث است - بحث اول در باره نزول و خطاب این است ، امام رازی در آن بسیار اقوال را ذکر کرده است اول اینکه این آیت به عموم خود جاری است یعنی در هر وقت که یک انسان قرائت قرآن میکند پس بر هر کسی شنیدن آن واجب است یا در نماز باشد یا خطبه باشد یا تدریس قرآن باشد تا اینکه شامی نوشته است - یکره ان یقرو القرآن جملة واحدة آه - یعنی کسان بسیار یکجا قرائت قرآن را با صدای بلند میکنند (مانند ختمیان) این کار مکروه است - قول دوم آنست که این نازل شده است بر رد سخن گفتن در نماز قول سوم آنست این نازل شده است در باره منع کردن سلام کردن بالای یکدیگر در نماز قول چهارم آنست که این نازل شده است در باره خطبه قول پنجم آنست که این نازل شده است در باره قرائت خلف الامام واین اقوال را ابن جریر و ابن کثیر نیز ذکر کرده است - وقول ششم آنست که این خطاب به کافران است و مراد از رحم حصول هدایت است - و امام رازی این قول را پسندیده است - سوال: امام احمد گفته است که به اجماع ثابت است که این آیت در باره صلاة است؟ جواب: امام زیلعی هیچ یک سند آنرا ذکر نکرده است و وهمچنان امام بیهقی بر هیچ کتاب حواله نداده است و وجه دیگر اینکه ابن کثیر به اسناد بسیار اقوال دیگر را (که پیش ذکر شده) آورده است پس اجماع بر یک قول چگونه ثابت شد - هان اعتبار بر عموم لفظ میباشد نه بر خصوص سبب و هنگامیکه آیات نازل شده است در باره کافران و از آن در باره مومنان استدلال شده میتواند مانند آیت ان الذین یکتمون آه در باره کافران یهود است لیکن شامل آن علماء مسلمان است که بعضی مسائل حق را پنهان میکنند -
بحث دوم: آیا از این آیت استدلال بر منع قرائت خلف الامام صحیح است یا نه؟ جواب: این استدلال ضعیف است به بسیار وجوه وجه اول آنست که مطلب آیت این است که در عقب امام به آواز بلند قرائت مکنید زیرا او به استماع و انصات منافی است و قرائت خفیه به استماع و انصات هیچ منافات ندارد و تائید آن آنست که صاحب هدایه در باب خطبه جمعه گفته است که استماع و انصات برای خطبه واجب است لیکن چون خطیب بخواند یاایهاالذین امنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما پس شنونده گان به خفیه درود بخوانند - در کفایه گفته است که به زبان خفیه بخواند پس این خفیه گفتن به زبان با استماع و انصات منافی نیست اگر نه این فقهاء اجازت آنرا نمی دادند وجه دوم آنست که مقتدی قرائت میکند در سکتات امام چنانچه امام ترمذی در ذکر اصحاب الحدیث گفته است و امام بخاری در جزء القراءة گفته است که در سکته اولی قرائت کند - وجه سوم اینست اگر چه این آیت به سوره فاتحه شامل و عام است لیکن به احادیث لاصلواة این خاص کرده شده است -
[۲۰۵] در این آیت نیز دو اداب ذکر است نهم و دهم و دو طریقه ذکر پروردگار را ذکر کرده است یکی (فِي نَفْسِكَ) در دل ذکر کردن بغیر حرکت دادن زبان و این ذکر اخفیٰ است و رازی و الوسی گفته است که در فی نفسک اشاره است که به معنی ذکر عالم باشد پس ذکر لسانی بغیر علم معنی آن ثواب ندارد دوم (وَدُونَ الْجَهْرِ) به زبان ذکر کردن خفیه از ابن عباس رضی اللّه وعنه روایت است که اینطور بخواند که به خود می شنواند - این آیت دلیل است که اصل در اذکار خفیه بودن است تا آنکه کدام دلیل خاص شرعی نباشد پس ذکر بلند کردن بدعت است (بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ) مراد از آن هر وقت است لیکن تخصیص این دو اوقات را از چند وجوه کرده است وجه اولی این است که وقت غداة وقت بیداری است و وقت اصال وقت آمدن خواب است پس اشاره است که ابتداء کردن بیداری و خواب به همراه ذکر اللّه تعالٰی به کار است - وجه دوم اینست که در این دو اوقات اعمال روز و شب بالا میرود پس در این اوقات کثرت ذکر به کار است -
[۲۰۶] در این آیت مقصد ترغیب به مبلغ است به بیان کردن حال مقربین که این سه صفات دارند یکی صفت دل است و دوم از زبان است و سوم از اعضاء است -