مَا كَانَ لِلْمُشْرِكِينَ أَنْ يَعْمُرُوا مَسَاجِدَ اللَّهِ شَاهِدِينَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ أُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ وَفِي النَّارِ هُمْ خَالِدُونَ ﴿۱۷﴾ إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَلَمْ يَخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسَى أُولَئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِينَ ﴿۱۸﴾ أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَجَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا يَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ﴿۱۹﴾

قبول نمیگردد برای مشرکان که تعمیر کنند مسجد اللّه تعالٰی را در حالی که گواهی دهند تسلیم کنند بر نفس های خود کفر را این کسان ضایع است اعمال ایشان ایشان در آتش همیشه اند ﴿ ۱۷ ﴾
جز این نیست که آباد میکند مساجد اللّه تعالٰی را کسیکه یقین دارد به اللّه تعالٰی و به روز آخرت و برپا می دارد نماز را و میدهد زکات را و نمی ترسد از هیچ کسی مگر از اللّه تعالٰی پس سزاوار اند این کسان که باشند از هدایت یافتگان ﴿ ۱۸ ﴾
آیا می پندارید آب دادن به حاجیان و آباد کردن مسجد حرام را برابر به آنکس که ایمان دارد به اللّه تعالٰی و روز آخرت و جهاد میکند در اللّه تعالٰی برابر نیستند نزد اللّه تعالٰی و اللّه تعالٰی پاداش نمیدهد قوم ظالمان را ﴿ ۱۹ ﴾

[۱۷] در این جواب مانع دوم قتال است - که سوال پیش آمد که این مشرکین خدمت مساجد را میکنند خصوصاً از مسجد حرام را و بر حاجیان آب می نوشانند پس چگونه جهاد با ایشان جایز شد؟ پس جواب داده است که اعمال مشرکین به این چنین ضایع است (شَاهِدِينَ) اقرار کفر این است (به زبان) که به معبودان خود مخلوق میگویند باز هم به اللّه تعالٰی شریک میگردانند و اقرار به عمل اینکه کار های شرک را اشکار میکنند مانند سجده و دعا به غیراللّه در (مَا كَانَ) اشاره است که مومنان به مشرکان تمکین (طاقت) ساختن مسجد را ندهند (مَسَاجِدَ اللَّهِ) جمع را ذکر کرد برای تعمیم حکم برای همه مساجد -
[۱۸] در این آیت صفات مومنان ذکر است که آباد کردن آنها مساجد را قبول است - و آباد کردن دوقسم است یکی ظاهری این نیز عبادت است پاک کردن آن و روشن کردن آن وغیره - دوم آباد کردن مساجد به عبادات است به عقیده توحید و به طریقه سنت (وَلَمْ يَخْشَ إِلَّا اللَّهَ) خشیت آن ترسی است که با تعظیم باشد و این خاص است به اللّه تعالٰی (أَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ) در این اشاره است که کارهای نفل (مانند تعمیر مسجد) بعد از ادا کردن فرض است اگر فرض بدنی باشد یا مالی باشد و در (وَلَمْ يَخْشَ) اشاره است به اخلاص در همه عبادات از این سبب بعد از آن ذکر کرد (فَعَسَى) عسی از طرف اللّه تعالٰی برای وجوب (یقین) میباشد لیکن چون مراد از اهتداء قبولیت است و علم آن نزد اللّه تعالٰی است از این سبب به لفظ عسی ذکر کرد -
[۱۹] این آیت نیز به جواب پیش تعلق دارد ، حاصل اینست که اعمال نیک مشرکین برباد است از این سبب ایشان به این اعمال با مومنین مساوی شده نمیتوانند - و در این آیت رد است بر آن کسیکه که به کارهای نیک فخر میکند مانند ساختن مساجد و دادن صدقات باوجود عقیده شرک و کفر - (سِقَايَةَ) پیش از این لفظ اهل پنهان است یا به ذریعه کَمَنُ لفظ ایمان پنهان است (لَا يَهْدِي) مراد از هدایت قبولیت و پاداش دادن است یا مراد از آن بصیرت و دانش است برای فرق کردن خیر و شر -