وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿۱۰۵﴾ وَآخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَإِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ﴿۱۰۶﴾ وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَكُفْرًا وَتَفْرِيقًا بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَلَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنَى وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ ﴿۱۰۷﴾

بگو عمل کرده باشید پس بیشک اللّه تعالٰی میبیند عمل شما را و رسول صل اللّه وعلیه وسلم او و مومنان و بزودی باز گردانیده میشوید بسوی دانای پوشیده و اشکار پس خبر میدهد شما را به آنچه میکردید ﴿ ۱۰۵ ﴾
و دیگرانند که مؤخر کرده شدند برای فیصله اللّه تعالٰی یا اللّه تعالٰی عذاب کند ایشان را و یا توفیق توبه دهد ایشان را و اللّه تعالٰی بر هر چیز دانا صاحب حکمت بزرگ است ﴿ ۱۰۶ ﴾
(و بعضی از منافقین) آن کسانند ساختند مسجد را برای ضرر و از سبب کفر و برای تفرقه انداختن میان مومنان و کمین گاهی برای مر آن شخص را که خلاف کرده اللّه تعالٰی و رسول اللّه صل اللّه وعلیه وسلم را پیش از این و هرآئینه ایشان سوگند میخورند که اراده نکردیم مگر کار نیکو و اللّه تعالٰی خبر میدهد که بیشک ایشان دروغگویانند ﴿ ۱۰۷ ﴾

[۱۰۵] این آیت نیز خطاب بود اول به صحابه بعداً به همه مومنان -
نکته: در این آیت والمومنون ذکر است و در آیت (۹۴) این ذکر نشده بود وجه آنست که آن آیت در باره منافقین بود و آنها از مومنان پنهان کارها میکردند پس از این سبب آنجا مومنون را ذکر نکرد واین آیت در باره مومنان است و عمل مومنان با دیگر مومنان شریک میباشد و در پیش روی آنها میباشد و ایشان از آن اگاه میباشند -
[۱۰۶] این نوع سوم صحابه کرام اند ، این سه نفر کعب بن مالک ، هلال بن امیه و مراره بن ربیع رضی اللّه عنهم اند ایشان از غزوه تبوک مانده بودند بغیر کدام عذر و در توبه نیز تاخیر کرده بودند که تفصیل آن در حدیث بخاری آمده است - در این آیت فیصله آنها موقوف شد و توبه آنها پنجاه روز بعد قبول شده است که ذکر آن در آیت (۱۱۸) می آید (إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَإِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ) این تردید به نسبت بندگان است که شما انتظار آنرا کنید یعنی یا عذاب یا توبه -
[۱۰۷] در این تنبیه بر عمل خاص منافقین است که آن ساختن مسجد ضرار بود و این را از سببی ذکر کرد که در بین مومنین و منافقین تمیز شود این مسجد ضرار را منافقین در مقابل مسجد قباء ساخته بودند و این طریقه را برای ایشان ابوعامر راهب نشان داده بود ، که او مرتد شده بود وبا قیصر روم ارتباط قایم کرده بود - واقعه تفصیلی آنرا مفسرین نوشته اند وقتیکه این مسجد را آماده کردند به رسول اللّه صل اللّه وعلیه وسلم آمدند و او برای تبوک آمادگی میگرفت ایشان گفتند که ما یک مسجد برای مردمان معذور ساخته ایم و ما میخواهیم که شما در آن برای بار اول نماز بخوانید و دعا برکت نمائید پس رسول اللّه صل اللّه وعلیه وسلم فرمودند که حالا من مشغول آمادگی برای سفر هستم و چون باز گشتم در مسجد شما نماز خواهم خواند چون رسول اللّه صل اللّه وعلیه وسلم از تبوک بازگشت اللّه تعالٰی این وحی را فرستاد و در این آیت (۱۰۷) چهار صفات قبیحه آن مسجد را بیان کرده است و آن در اصل صفات بناء کنندگان مسجد است اول ضرر رساندن به مسجد دیگر ، و در میان ضرار و ضرر فرق آنست ، ضرار آن کاریست که نباشد هیچ فایده در آن و برای همسایه ضرر باشد و ضرر آنرا گویند که در آن فایده تو و برای همسایه ضرر باشد - صفت دوم کفر است یعنی بناء کنندگان این مسجد را بر عقیده کفر ساخته اند و سوم تفریق است یعنی برای این ساخته اند که دربین مومنین تفرقه ایجاد شود و چهارم ارصاد است یعنی کسیکه مشرک و مبتدع باشد پس او را در این مسجد جای میدهد برای بیان و برای دیگر مکرها -
فایده: از این اشکار شد که هرکه کار دین را به غرض فاسد میکند پس در آن صفت نفاق است (مِنْ قَبْلُ) پیش از ساختن مسجد یا پیش از غزوه تبوک (إِلَّا الْحُسْنَى) یعنی ایشان میگفتند که ما برای مردمان مسن و معذورین ساخته ایم که به مسجد قباء و مسجد نبوی رسیده نمی توانند -