لَا تَقُمْ فِيهِ أَبَدًا لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ ﴿۱۰۸﴾ أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٍ خَيْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ﴿۱۰۹﴾ لَا يَزَالُ بُنْيَانُهُمُ الَّذِي بَنَوْا رِيبَةً فِي قُلُوبِهِمْ إِلَّا أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ﴿۱۱۰﴾

مه ایست در این مسجد هرگز (برای نماز) هرآئينه مسجدی که اساس آن نهاده شده به عقیده اخلاص از اول روز قابل این است که ایستاده شوی در آن (برای نماز) در آن مسجد مردانند دوست دارند که پاک باشند و اللّه تعالٰی محبت میکند به چنین پاکان ﴿ ۱۰۸ ﴾
آیا پس هر کسی که نهاده آساس آبادی خود را بر ترس از اللّه تعالٰی و به رضامندی او بهتر است یا آن کسی که نهاده اساس آبادی خود را بر کناره رود که زیرش به مرور سیل تهی شده در شرف سقوط باشد پس بیافتد با او در آتش جهنم و اللّه تعالٰی توفیق نیکی نمیدهد ظالمان را ﴿ ۱۰۹ ﴾
همیشه باشد عمارت ایشان آنکه ساخته بودند سبب تاسف در دلهای ایشان (بعد از برکندن آن) تا آنکه پاره پاره شود دلهای ایشان و اللّه تعالٰی داناست صاحب حکمت بزرگ است ﴿ ۱۱۰ ﴾

[۱۰۸] در این آیت حکم مسجد ضرار بیان شد که در آن نماز خواندن ممنوع است (لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى) در این اختلاف است که مراد از آن مسجد قباء است یا مسجد نبوی است - پسندیده در آن قول اول است لیکن حکم آن عام است (مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ) مراد از آن روز اول هجرت نبی صل اللّه وعلیه وسلم که به مدینه منوره رسیدند و بنیاد مسجد قباء را گذاشتند و از این لفظ عمر رضی اللّه وعنه استنباط کرده است برای آغار تاریخ هجری (رِجَالٌ يُحِبُّونَ) این صفت صحابه کرام است (أَنْ يَتَطَهَّرُوا) مراد از تطهر عام است پاکی باطنی یعنی از شرک و از گناه خود را نگهداشتن و پاکی ظاهری یعنی استنجاء کردن و بعد از بی وضوء شدن زود وضوء کردن و بعد از وضوء دو رکعت نماز ادا کردن و بعد از جنابت زود غسل کردن اینها به روایات مختلف ثابت است -
[۱۰۹] در این آیت تقابل در میان این دو نوع مسجد است و به اهل مسجد ضرار ترس دادن است و این علت برای آیت ماقبل است (تَقْوَى مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٍ) تقویٰ علت مادیه است و رضوان علت غائیه است و در این اشاره است که بنیاد آنها قوی و محکم است و بنیاد مقابل ضعیف است (عَلَى شَفَا جُرُفٍ) به طریقه مثال برای بنیاد ضعیف است و در این اشاره است که بنیاد مسجد ضرار ضعیف است (لَا يَهْدِي) مراد از آن هدایت اصلاح و نجات است (جُرُفٍ) آن کناره که در گودال آب یا در کناره چاه که آب آنرا تهی کرده باشد پس زیر آن تهی میباشد -
[۱۱۰] وقتیکه رسول اللّه صل اللّه وعلیه وسلم حکم برکندن مسجد ضرار را کرد و صحابه کرام آن را برکندند به این منافقان بسیار غصه شدند لیکن هیچ مقابله کرده نمی توانستند در این آیت اشاره به آن است (بُنْيَانُهُمُ) این مصدر به معنی مفعول است و اینجا مضاف مخذوف است یعنی هدم بنیانهم (برکندن عمارت آنها) ومراد از رِيبَةً غصه و غیظ است یا مراد از بنیان تعمیر کردن خود مسجد ضرار است یعنی مصدر به معنی خودش است و مضاف مخذوف نیست یعنی چون مسجد ضرار را تعمیر کردند پس سبب زیادت منافقت شد پس مراد از ریبة نفاق است (إِلَّا أَنْ تَقَطَّعَ) الّا به معنی الی اَن است ومراد از آن مرگ است بر غصه و نفاق و گفته شده است که مراد از آن توبه است به اخلاص دل -