وَهُوَ الَّذِي مَدَّ الْأَرْضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْهَارًا وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿۳﴾ وَفِي الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجَاوِرَاتٌ وَجَنَّاتٌ مِنْ أَعْنَابٍ وَزَرْعٌ وَنَخِيلٌ صِنْوَانٌ وَغَيْرُ صِنْوَانٍ يُسْقَى بِمَاءٍ وَاحِدٍ وَنُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلَى بَعْضٍ فِي الْأُكُلِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿۴﴾

و اللّه تعالٰی او ذاتیست که گسترد زمین را و بیافرید در آن کوه های محکم و دریاها و از هر نوع میوه ها و بیافرید در آن دو جفت میپوشاند شب را بر روز هرآئینه در این بسیار دلالیل توحید است قومی را که تفکر میکنند ﴿ ۳ ﴾
و در زمین قطعاتی است در جوار یکدیگر و باغها است از انگور و کشت زار خرما انبوه و یکی یکی آب داده میشود به یک نوع آب و برتری میدهیم بعضی را بر بعضی در ذایقه هرآئينه در این نشانهاست قومی را که عقل دارند ﴿ ۴ ﴾

[۳] در این آیت دلیل عقلی سفلی است - و پنج امور را از قدرت اللّه تعالٰی ذکر کرده است - (زَوْجَيْنِ) مراد اینست که در تمام بوته ها جفت آن یعنی (مذکر و مونث) است - و قول دوم اینست که مراد از زوجین دو دو نوع است - مانند شیرین و ترش و دانه های بزرگ و دانه های خورد و تَر و خشکی و سیاه و سفید و سبز و سرخ وغیره - (لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ) در آیت پیش صرف محسوسات را ذکر کرده بود و در این آیت با محسوسات معقولات نیز ذکر است زوجیت ثمرات و انقلابات شب و روز اینکه به تفکر محتاج است پس در اخیر این آیت یتفکرون را ذکر کرد از سببی که تفکر گفته میشود به کشیدن معقولات از محسوسات -
[۴] این دلیل عقلی سوم است در این نیز پنج امور از قدرت اللّه تعالٰی ذکر است (مُتَجَاوِرَاتٌ) یعنی قطعات مختلف زمین که با هم قریب اند - زمین آباد و شوره زار و دارای رنگهای مختلف (صِنْوَانٌ) جمع است آن خرمای که از یک بیخ بسیار شاخه ها برآمده باشد و غیر صنوان آنست که از بیخ یک تنه بدون شاخه ها باشد (وَنُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلَى بَعْضٍ فِي الْأُكُلِ) یعنی زمین یکی است و آب آن نیز یکی است و حال آنکه میوه ها مختلف اند و این رد صریح بر مردم طبیعت و ماده پرست است که اگر آفریدن اشیاء با طبیعت و ماده باشد پس در میوه ها اختلاف نمی بود پس از این اشکار شد که آفریننده اللّه تعالٰی است (لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ) چون مجاورت قطعات زمین و اختلاف باغها و کشتزار ها و شاخه ها و ذایقه ها از یکی بودن زمین و آب صرف امور معقولی است از این سبب یعقلون را ذکر کرد -