وَالَّذِينَ هَاجَرُوا فِي اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَلَأَجْرُ الْآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ ﴿۴۱﴾ الَّذِينَ صَبَرُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ ﴿۴۲﴾ وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ ﴿۴۳﴾ بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ ﴿۴۴﴾
و کسانیکه هجرت کردند برای اللّه تعالٰی بعد از آنکه ظلم کرده شد بر ایشان البته جای دهیم ایشانرا در دنیا نیکو و هرآئينه مزد آخرت بزرگتر است اگر ایشان میدانستند ﴿۴۱﴾
همانند که صبر کردند و بر پروردگار خود توکل میکنند ﴿۴۲﴾
و نفرستاده ایم پیش از تو مگر مردانی را که به ایشان وحی میکردیم پس بپرسید از اهل علم اگر نمی دانید ﴿۴۳﴾
(فرستاده بودیم) به دلایل اشکار (عقلی) و به کلام نصیحت و نازل کردیم این قرآن را بسوی تو تا توضیح دهی برای مردم احکام را که بسوی ایشان نازل شده است تا بود که ایشان تفکر کنند ﴿۴۴﴾
[۴۱] در این آیت ترغیب به هجرت است و بشارت برای مهاجرین است بعد از ذکر ظلم ظالمان یعنی کسیکه برای نجات یافتن از ظلم ظالمان هجرت میکند - و این ربط آن به ماقبل است و مراد از (حَسَنَةً ) رزق حلال و ذکر نیکو آن در مردمان بعدی است و نصرت اللّه تعالٰی است (لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ ) در این تعریض (کنایه) به هجرت نه کنندگان است -
[۴۲] در این آیت دو عمل صبر و توکل ذکر است که این با هجرت لازم است مراد از صبر صبر کردن موحدین بر اذیت مشرکان است و ایشان بعد از اذیت ها به توکل کردن هجرت میکنند -
فایده: در این آیت اشاره به هجرت حبشه است که بعضی از صحابه کرام اول از مکه به حبشه هجرت کرده بودند که در حبشه همراهی پادشاه حبشه (اصحمه) برای ایشان دریافت شد و بعد از آن بر مدینه و بعد از آن بر دیگر مملکت ها غلبه حاصل شد -
[۴۳] در این آیت اثبات صدق رسول اللّه صل اللّه وعلیه وسلم است و رد بر عقیده سوم کافران است که انکار از رسالت است و جواب شبهه منکرین رسالت است منکرین شبهه میکردند که بشر رسول اللّه شده نمی تواند پس در این آیت جواب داده شد و مراد از (أَهْلَ الذِّكْرِ) علماء کتاب و سنت است که ایشان برآن عقیده دارند وبر آن عمل میکنند از این سبب اهل العلم نگفته است بلکه اهل الذکر گفته است و در تفسیر قرطبی در تفسیر این آیت نوشته است که همه انبیاء بشر اند و چنین در آیت (۷) سوره انبیاء نیز ذکر است -
فایده: در این آیت دلیل است که در وقت نداشتن علم سوال کردن از اهل علم فرض است - زیرا عملی که فرض است علم آن نیز فرض است - لیکن استدلال کردن از این آیت بر اثبات تقلید جامد و تقلید شخصی صحیح و جایز نیست وجه اولی اینست که مراد از الذکر وحی است یعنی از کسی سوال کنید که در جواب دلیل وحی را ذکر میکند (قرآن و سنت) و به پیروی دلیل تقلید گفته نمیشود - وجه دوم اینست که دو درجه عدم علم است اولی عدم علم حکم و دوم عدم علم دلیل هر دو را پرسان کردن لازم است و چون دلیل برای او معلوم گردد این تقلید نیست - وجه سوم آنست که اللّه تعالٰی اهل الذکر را عام ذکر کرده است و مقلد حنفی از عالم شافعی پرسان نمیکند بلکه نماز خواندن را نیز به عقب او جایز نمیداند - وجه چهارم طریق التنزل است که صحیح است که در این آیت اثبات تقلید برای امی است لیکن چون بعد از مدتی برای این شخص امی حدیث صحیح خلاف قول پیش معلوم گردد این شخص باید آن قول را ترک کند و بر حدیث عمل کند و مانند این شامی از علامه بیری نقل کرده است در (ج۱/ص۴۶) پس اشکار شد که تقلید پیش این شخص تقلید محمود بود و اگر با وجود مخالفت با حدیث صحیح این قول اولی را (مذهب خود را) ترک نمیکند این تقلید مذموم و حرام است -
[۴۴] این آیت نیز متعلق به آیت پیش است و ترغیب به رسول اللّه صل اللّه وعلیه وسلم بر تبلیغ قرآن است بعد از اثبات صدق او (بِالْبَيِّنَاتِ) متعلق است بر مقدر اَرسَلنَاهم یا متعلق به لاتعلمون است و در این آیت یک مسئولیت پیغمبر ذکر شده است که آن تشریح کردن قرآن است ، و مسئولیت دوم در امت از اهل فکر والاجتهاد ذکر شده است در (لِتُبَيِّنَ) دلیل است که سنت نبی صل اللّه وعلیه وسلم شرح و تفسیر قرآن است و پیغمبر برای همین فرستاده شده است و در این رد صریح بر منکرین حدیث است -
فایده: در این آیت اشاره به دلایل شرعی است دلیل اولی قرآن است که مراد از او در لفظ الذکر است و دلیل دوم سنت نبی صل اللّه وعلیه وسلم است که در لِتُبَيِّنَ به او اشاره است و دلیل سوم اجتهاد مجتهدین است اگر به اتفاق باشد به او اجماع گفته میشود و اگر قول بعضی باشد به او قیاس مجتهد گفته میشود لیکن اجماع دلیل و حجت مثبت است به شرطیکه سند آن از قرآن و سنت موجود باشد و مخالف نص صریح نباشد و قیاس حجت برای اثبات نیست صرف اشکار کننده است -