يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَيِّنَ لَكُمْ وَنُقِرُّ فِي الْأَرْحَامِ مَا نَشَاءُ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ وَمِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفَّى وَمِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِلَى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلَا يَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئًا وَتَرَى الْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ ﴿۵﴾ ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّهُ يُحْيِي الْمَوْتَى وَأَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿۶﴾

ائ مردم اگر هستید در شک از زنده شدن دوباره (پس بشنوید دلیل را) که هرآئينه آفرینش شما را آغاز کردیم از خاک باز از نطفه باز از خون بسته باز از پاره گوشت که دارای اعضاء کامل میباشد (و بعضی) با اعضاء ناقص میباشد تا واضح سازیم برای شما و نگه میداریم در رحم ها تا مدتی که خواهیم تا وقت مقرره باز بیرون می آریم شما را طفل (باز پرورش می کنیم شما را) تا برسید به جوانی خود و بعضی از شما آنهای است که وفات کرده میشود و بعضی از شما آنهای است که برگردانیده میشود به عمر سبک عاقبت این شود که نمیداند پس از دانستن بر هیچ چیزی و میبینی زمین را خشک افتاده پس چون ببارانیم بر آن آب را آماده شود برای رستن و نمو کند و میرویاند از هرقسم تازه ﴿۵﴾
این دلیل بر این سخن است که اللّه تعالٰی حق است و هرآئينه او زنده میکند مردگان را و هرآئينه اوست بر هر چیز توانا ﴿۶﴾

[۵] در این آیت اثبات بعث بعدالموت و اثبات توحید است با دو دلیل عقلی دلیل آفریدن انسان یه اطوار و انقلابات مختلف که آن شش است الی وقت تولد شدن باز دو حالت است حالت جوانی و حالت بسیار پیری (که به آن هرم گفته میشود) و به همراه آن ذکر مرگ است (مِنْ تُرَابٍ) مراد از این آفریدن آدم علیه السلام است و مراد از (ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ) آفریدن آولاد او است یا اینکه همه انسانها از خاک آفریده شده است از سببی که غذا ها همه از خاک پیدا میگردد و از غذا بدن و خون ساخته میشود و باز از او نطفه ساخته میشود (طِفْلًا) در این معنی متبع است پس تا مدتی که تابع مادر باشد به او در خوردن و نوشیدن محتاج باشد به او طفل گفته میشود (مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئًا) مانند این در سوره نحل (۷۰) گذشته است (فرق) این است که درسوره نحل بعد علم است و در این آیت (من بعد علم) است یعنی اگر علم اندک باشد او نیز زائل میشود و اگر علم زیاد باشد او نیز زائل میگردد چون در سوره نحل در این آیت دو حالات را ذکر کرده است این علم اندک است و در این آیت حالات بسیار را ذکر کرد این علم زیاد است - واللّه اعلم باالصواب (وَتَرَى الْأَرْضَ) از این آیت دلیل دوم است آفریدن بوته ها از زمین و چهار حالات آنرا ذکر کرده است و اینجا خطاب را مفرد ذکر کرده است و در دلیل گذشته خطاب را جمع ذکر کرد وجه اینکه هر کس بر حالات آفریدن خود خبر شده می تواند و به رویدن بوته ها از زمین خبر شده نمی تواند (اهْتَزَّتْ) اهتزاز به حرکت کردن گفته میشود یعنی تخم که در زمین می پندد زمین به آن حرکت میکند یا مراد از اهتزاز قابل شدن زمین برای بیرون آوردن بوته ها است این نیز حرکت حکمیه است -
[۷،۶] دراین هر دو آیت نتیجه دلایل پیش را به پنج طریقه ذکر میکند نتیجه اول توحید در این جمله است (بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ) یک معنی حق این است که وجود او یقینی است تغییر و تبدیل بر او نمی آید - معنی دوم این است که پرستش او و الوهیت حق است - نتیجه دوم (أَنَّهُ يُحْيِي الْمَوْتَى) یعنی از خاک انسان را آفریده می تواند و از زمین بوته تازه بیرون آورده می تواند پس مرده را نیز دوباره زنده میتواند - نتیجه سوم (وَأَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ) یعنی قدرت اللّه تعالٰی در آفریدن انسان و بوته ها مستلزم است قدرت او را بر هر چیز - نتیجه چهارم (وَأَنَّ السَّاعَةَ) مراد از این یا فنا همه عالم است یعنی چنانچه بر هر انسان فنا می آید و هر بوته خشک میگردد این دلیل است که همه عالم فنا میگردد یامراد از ساعت قیام روز حساب است یعنی بر انسانها برای این نعمت های ذکر شده روز حساب قایم میگردد که در آن از شکر نعمت ها پرسان میگردد - نتیجه پنجم (وَأَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ) که از خاک انسان را پیدا کرد و از زمین خشک بوته تازه را پیدا کرد همچنین از خاک قبور باز هم انسان را آفریده می تواند - مراد از (بعث) انداختن روح در بدن است بعد از بیرون آمدن و از من فی القبور بدن مراد است یعنی در بدن ها باز روح را می اندازد -