وَأَصْحَابُ مَدْيَنَ وَكُذِّبَ مُوسَى فَأَمْلَيْتُ لِلْكَافِرِينَ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كَانَ نَكِيرِ ﴿۴۴﴾ فَكَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا وَهِيَ ظَالِمَةٌ فَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا وَبِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَقَصْرٍ مَشِيدٍ ﴿۴۵﴾ أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَلَكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ ﴿۴۶﴾

و اهالی مدین و نسبت تکذیب کرده شده بود به موسیٰ علیه السلام پس مهلت داد کافران را باز گرفتیم ما ایشان را پس چگونه شد عذاب من ایشان را ﴿۴۴﴾
پس بسی از قریه ها هلاک کردیم ما آنهارا در حالی که آنها ظلم کنندگان بودند پس آنها افتاده اند بر سقف های خود و بسا چاها بیکاره و قصر های پخته (بیکاره است) ﴿۴۵﴾
آیا ایشان پس نمیگردند در ملک تا پیدا میشد ایشان را دلها که میدانستند به آن یا گوشها که می شنیدند به آن پس هرآئينه نابینا نمی شود چشم ها و لیکن نابینا میشود دلها که در سینه ها میباشد ﴿۴۶﴾

[۴۵] این نیز تخویف دنیوی است و در این علت عذاب ذکر شده است که آن ظلم است (خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا) آن مکانات است که اول سقف های آن آفتاد باز بر سقف ها دیوار های آن آفتاد باز از مدتی چند پشته ها ساخته شدند (بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ) در خانه ها و قریه های قوم های هلاک شده چاه ها نیز بیکاره شده اند - یا مراد آن چاهی است که در زمانه حنظله بن صفوان خشک شده بود واقعه آن در تفسیر قرطبی وغیره ذکر شده است (قَصْرٍ مَشِيدٍ) در این قوم های هلاک شده از صاحب قصرها قصرهای ایشان بیکاره مانده اند - یا مراد از آن قصرها و عمارات ثمودیان است -
[۴۶] پس از ذکر عذاب قوم های گذشته التفات به مردمان موجوده است که تماشای این مکانات (ویرانه ها) را کنند و از آن عبرت حاصل کنند (يَعْقِلُونَ بِهَا) اشاره است که محل عقل قلب است و از این معلوم شد که به تکالیف سفر در تجربه و عقل زیادتی می آید ، و صفت شنیدن حق پیدا میشود (فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ) چون با سفر کردن در دید چشم زیادتی نمیشود پس طرز کلام را بدل داد - ابن عطیه می فرماید که در این مبالغه است یعنی کوری (کامل) کوری چشم نیست بلکه کوری دل است ، این مراد نیست که چشم هیچ کسی کور نمیشود از سببی که این خلاف واقعه است مطلب این شد اگر چه ایشان میگردند و به چشم به این خرابه ها میبینند لیکن عبرت نمی گیرند چرا که دلهای ایشان کور است -