وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا ﴿۶۳﴾ وَالَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدًا وَقِيَامًا ﴿۶۴﴾ وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذَابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذَابَهَا كَانَ غَرَامًا ﴿۶۵﴾ إِنَّهَا سَاءَتْ مُسْتَقَرًّا وَمُقَامًا ﴿۶۶﴾

و خاص بندگان رحمٰن مردمی اند که میگردند بر زمین به نرمی و چون سخن گویند با ایشان جاهلان برای ایشان میگویند سخن سلامتی ﴿۶۳﴾
و ایشان مردمی اند که شب را بیدار میکنند برای رب خود سجده کنان و قیام کنان ﴿۶۴﴾
و این کسانی اند که میگویند ائ رب ما باز دار از ما عذاب جهنم را هرآئینه عذاب آن است تاوان ﴿۶۵﴾
هرآئینه آن بد جای آرام است و جای اقامت است ﴿۶۶﴾

[۶۳] از این پانزده اوصاف اهل توحید را ذکر میکند یعنی بر موحدین لازم است که در خود این صفات را پیدا کنند - و چون در آیت گذشته ذاکرین و شاکرین را ذکر کرد حالا در این آیات طریقه های ذکر وشکر را ذکر میکند و این پانزده صفات است و در این آیت سه صفات آنرا ذکر کرده است (۱) (عِبَادُ الرَّحْمَنِ) یعنی اللّه تعالٰی را رحمان (وبرکت دهنده) می شمارند و برای او بندگی را خاص میکنند برخلاف کسانی که از سجده رحمان انکار و نفرت میکنند در این اشاره شد که پیش از همه صفات توحید است و با لفظ عبادالرحمن اشاره است که همه نوع عبادات را به اللّه تعالٰی خاص کنید که (۱) اگر عبادت نهاری است یا (۲) لیلی (۳) مامورات را بجا آوردن است و اگر از (۴) منهیات خود را نگهداشتن است عبادت (ه) پای ها است و اگر از (۶) دستها از (۷) چشمها (۸) گوشها و (۹) دل است و اگر عبادت سر است (۱۱) بدنی است یا (۱۲) مالی است (۱۳) ادا کردن حق اللّه تعالٰی است و اگر از (۱۴) مخلوق است در این همه صفات ذکر شده به این اقسام اشاره است به تفکر کردن (الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا) مراد از رفتار نرم گشتن به طریقه شرعی است که معیار آن سنت نبی صل اللّه وعلیه وسلم است به اعتبار کیفیت رفتار و به اعتبار مقصد رفتار وکیفیت گشتن در سوره لقمان (۱۹) به وَاقصِد ذکر کرده است - یعنی مردم جاهلان کوشش میکنند که ایشان را از رفتار صحیح منع میکنند - اگر ایشان را دشنام میدهند طعن ها و بهتان ها را برایشان می سازند پس ایشان خود را از آنها نجات میدهند و سخن حق را برای ایشان میگویند - یک معنی سلام تسلماً و برائت و اعراض کردن مانند در سوره قصص (۵۵) است و معنی دیگر سخن صحیح و حق گفتن -
[۶۴] در این آیت صفت چهارم را ذکر کرده است مطلب اینکه در آیت گذشته کار روز آنهارا (که گشتن برای دعوت است) ذکر کرد در این عمل شب را ذکر کرد اشاره است که برای تبلیغ و دعوت الی الحق شب عبادت و تهجد کردن ضروری است برای طلب کردن استعانت و اسغفار از اللّه تعالٰی - سجده و قیام را خاص ذکر کرد از سببی که در شب در تهجد این هردو را طویل کردن بکار است - این صفت را در سوره السجده (۱۶) نیز کرده است -
[۶۵] در این آیت صفت پنجم ذکر است مطلب اینکه با وجود طاعت و عبادت از عذاب میترسند مانند در سوره الموُمنون (۶۰) ، واین مقصد عبادت است که از عذاب جهنم نجات یابد یعنی میگویند که توفیق این عبادت را به طریقه بده که سبب نجات یافتن از عذاب بگردد (غَرَامًا) به همیشه لازم تاوان و هلاکت گفته میشود -
[۶۶] در این عظمت این عذاب ذکر است یعنی این عذاب بسیار بد و ناکاره است ازاین جهت ترس کردن از آن ضروری است (مُقَامًا) به پیش میم به جای اقامت و سکونت کردن گفته میشود و به زبر میم به جای ایستاده شدن گفته میشود -