أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ قَرَارًا وَجَعَلَ خِلَالَهَا أَنْهَارًا وَجَعَلَ لَهَا رَوَاسِيَ وَجَعَلَ بَيْنَ الْبَحْرَيْنِ حَاجِزًا أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ ﴿۶۱﴾ أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ قَلِيلًا مَا تَذَكَّرُونَ ﴿۶۲﴾ أَمَّنْ يَهْدِيكُمْ فِي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَنْ يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ تَعَالَى اللَّهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴿۶۳﴾ أَمَّنْ يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَمَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ ﴿۶۴﴾
آیا کسیکه گردانیده است زمین را محکم (لایق بودوباش) و بیافرید در میان آن نهرها و بیافرید (برای محکم کردن آن) کوهای محکم و آفرید میان دو دریا حجابی آیا متصرف این کارها دیگر هست با اللّه تعالٰی بلکه اکثر ایشان نمیدانند ﴿۶۱﴾
آیا کسیکه اجابت میکند دعای بسیار درمانده را چون بخواهد از او و دور میکند مصیبت ها را و میگرداند شما را خلیفه گان یکدیگر در زمین آیا متصرف این کارها هست با اللّه تعالٰی بسیار کم پند می پذیرید شما ﴿۶۲﴾
آیا کسیکه شما را راه می نماید در تاریکی های خشکه و بحر و کسیکه می فرستد بادها را مژده دهنده پیش از رحمت او آیا متصرف این کارها هست با اللّه تعالٰی بسیار برتر است اللّه تعالٰی از آنچه با او شریک میسازند ﴿۶۳﴾
آیا کسی که بار اول می آفریند باز دوباره میکند و که روزی میدهد شما را را از آسمان و زمین آیا کسی متصرف این کارها است با اللّه تعالٰی بگو بیارید دلیل یقینی خود را اگر هستید راستگویان ﴿۶۴﴾
[۶۲] در این آیت سه صفات الوهیت را ذکر کرده است و در این سه احوال انسان را نیز ذکر کرده است (۱) حاجت خواستن در هنگام مجبوری (۲) دور کردن تکلیف (۳) غالب شدن یا اولاد دادن (الْمُضْطَرَّ) بسیار عاجزی کننده و مجبور ، از سبب اضطرار بسیار تضرع کردن در دعا است پس اللّه تعالٰی دعا او را قبول میکند اگر مومن باشد یا کافر (وَيَكْشِفُ السُّوءَ) این دلیل است که مشکل کشا صرف اللّه تعالٰی است و مانند این در سوره انعام (۱۷) و سوره یونس (۱۰۷) ذکر شده است (خُلَفَاءَ الْأَرْضِ) معنی این است که شما را بر کافران غلبه میدهد و مالکان زمین های ایشان شما را میگرداند یا معنی اینکه شما را اولاد میدهد و به جای یکدیگر شمارا آباد میگرداند -
[۶۳] در این صرف دو صفات را ذکر کرده است (ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ) آن صحراها و بیابان ها که نشانی ها (میل ها) در آن نباشند - و آن موجهای دریا که طرف در آن معلوم نمیشود به او ظلمات گفت و درذاین حالت سفر انسان را ذکر میکند و حال بادها را (که زندگی انسان بر آن بنا است) ذکر کرده است -
[۶۴] در این سه صفت را ذکر کرده است (۱) خلق انسان اولی و (۲) دومی (۳) رزق دادن - (قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ) این دلیل واضح است که صدق سخن بر دلیل صحیح بنا است و این خطاب سوم به نبی صل اللّه وعلیه وسلم است در این آیات پانزده صفات عقلیه اِلٰه ذکر شد و در همه جواب به (لا) نفی مراد است پس حاصل این شد که نیست دارنده قدرت و کننده این کار به جز از اللّه تعالٰی و این معنی لاالٰه الا اللّه است -
فایده: در فواصل این آیات به ترتیب حالات مشرکان را ذکر کرد اول گردیدن بدون دلیل ، دوم بی علمی و جهل ، سوم قبول نکردند نصیحت از جهت غفلت و عناد ، چهارم شرک کردن ، پنجم طلب کردن دلیل از مشرک و عاجز شدن آنها از دلیل - و یک حکمت این ترتیب و تقسیم این است که جواب دلیل اول در نزد همه اهل عقل واضح است که لا است و با وجود آن هم ایشان قبول ندارند پس مستحق زجر اند و در دلیل دوم اموری ذکر است که ایشان دعوی علم آنرا میکردند چون بر علم عمل نمی کردند گفته شد که ایشان بی علم اند و در دلیل دوم اشاره است که چون از انسان این مصیبت ها دور شود و حاجت آن بر آورده شود حق از آن فراموش میگردد از این جهت (قَلِيلًا مَا تَذَكَّرُونَ) را فرمود -