حَتَّى إِذَا جَاءُوا قَالَ أَكَذَّبْتُمْ بِآيَاتِي وَلَمْ تُحِيطُوا بِهَا عِلْمًا أَمَّاذَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿۸۴﴾ وَوَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ بِمَا ظَلَمُوا فَهُمْ لَا يَنْطِقُونَ ﴿۸۵﴾ أَلَمْ يَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا اللَّيْلَ لِيَسْكُنُوا فِيهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿۸۶﴾ وَيَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شَاءَ اللَّهُ وَكُلٌّ أَتَوْهُ دَاخِرِينَ ﴿۸۷﴾

تا وقتیکه ایشان بیایند و گوید اللّه تعالٰی آیا شما دروغ میشمردید آیات مرا و حال آنکه احاطه نکرده بودید بر آن در علم خود بلکه چیست آنچه میکردید ﴿۸۴﴾
و بیاید فیصله عذاب بر ایشان به سبب ظلم کردن ایشان پس ایشان سخنی گفته نتوانند ﴿۸۵﴾
آیا نمی بینند که ما ساختیم شب را (تاریک) تا آرام کنند در آن و روز را روشن (که کسب کنند در آن) هرآئينه در این دلایل بسیار است قومی را که ایمان می آرند ﴿۸۶﴾
و آن روز که دمیده شود در صور پس مضطرب شوند آنهای که در آسمانها اند و آنهای که در زمین اند مگر کسی را که بخواهد اللّه تعالٰی (نجات دادن آنها) و همه می آیند پیش آن عاجزی کنندگان ﴿۸۷﴾

[۸۴] در باره تکذیب کردن پرسان و تنبیه است که بغیر علم و تحقیق چرا تکذیب میکنید یعنی انسان اول به یک سخن خود را اگاه کند باز بعد از آن تصدیق یا تکذیب آنرا میکند (أَمَّاذَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) یعنی علاوه از تکذیب شما دیگر اعمال ناکاره را میکردید -
[۸۵] در این نیز تخویف اخروی است (وَقَعَ الْقَوْلُ) یعنی فیصله عذاب بر ایشان واجب شد (فَهُمْ لَا يَنْطِقُونَ) یعنی حجت و دلیل را پیش کرده نمیتوانند یا مراد اینکه بر دهن ایشات مهر زده خواهد شد -
[۸۶] چون پیش زجر و تخویف بر انکار از آیات قرآنیه بود حالا زجر میدهد به انکار آیات عقلیه و همچنین در این دلیل است برای اثبات بعث بعد الموت (يُؤْمِنُونَ) کسانی که یقین میکنند که این تصرفات اللّه تعالٰی است -
[۸۷] از این آیت تخویف اخروی شروع است و سه حالات را در این آیت ذکر کرده است و صحیح این است که نفخ فی الصور دو بار است اول برای فناء دوم برای بعث - و فزع و صعق یکی است و مراد از آن صور اولی برای فنا است از سببی که بعد از آن حالات کوها را ذکر کرده است - و به آن فنا فزع و صعق نیز گفته میشود از سببی که ترس و بیهوشی اول می آید باز میمیرند ، در (إِلَّا مَنْ شَاءَ اللَّهُ) اختلاف است بعضی گفته اند شهداء اند و انبیاء علیهم السلام در آن نیز داخل اند و بعضی گفته اند مراد از آن ملائيک اند - و بعضی گفته اند که مراد از آن مومنان کامل اند به قرینه (۸۹) مراد این است که پیش از فناء فزع و اضطراب می آید ایشان از آن مستثنیٰ اند بالفرض اگر در آنوقت موجود باشند (وَكُلٌّ أَتَوْهُ) کل در معنی جمع است پس ضمیر جمع را برای آن راجع کردن صحیح است قول دوم این است که این نفخ فی الصور در روز محشر است بعد از بعث و فزع به معنی صعق (بیهوشی) است -