لَا يَسْتَطِيعُونَ نَصْرَهُمْ وَهُمْ لَهُمْ جُنْدٌ مُحْضَرُونَ ﴿۷۵﴾ فَلَا يَحْزُنْكَ قَوْلُهُمْ إِنَّا نَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعْلِنُونَ ﴿۷۶﴾ أَوَلَمْ يَرَ الْإِنْسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِنْ نُطْفَةٍ فَإِذَا هُوَ خَصِيمٌ مُبِينٌ ﴿۷۷﴾ وَضَرَبَ لَنَا مَثَلًا وَنَسِيَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْيِي الْعِظَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ ﴿۷۸﴾ قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنْشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ ﴿۷۹﴾ الَّذِي جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ نَارًا فَإِذَا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ ﴿۸۰﴾

طاقت ندارند ایشان مدد کردن ایشان را و ایشان برای آنها لشکر حاضر کرده شده اند ﴿۷۵﴾
پس اندوهگین نسازد ترا سخن ایشان هرآئينه ما میدانیم آنچه پنهان میکنند و آنچه اشکار میکنند ﴿۷۶﴾
آیا نمی بیند انسان که ما آفریدیم او را از نطفه پس ناگهان او خصومت کننده اشکار است ﴿۷۷﴾
و ذکر کرده است برای ما یک اعتراض و فراموش کرد آفرینش خود را گفت که زنده کند استخوانها را در حالی که ذره ذره باشند ﴿۷۸﴾
بگو زنده کند آنها را ذاتی که آفرید آنها را بار اول و او به همه مخلوق خوب داناست ﴿۷۹﴾
ذاتی است آنکه پیدا کرد برای شما از درخت سبز آتش پس شما از آن آتش می افروزید ﴿۸۰﴾

[۷۵] این رد بر امید (نصرت) ایشان است (وَهُمْ لَهُمْ جُنْدٌ مُحْضَرُونَ) ضمیر اول راجع به عابدان (مشرکان) است و ضمیر دوم راجع به الهه است مراد این است که این مشرکان برای این معبودان مانند پولیس و عساکر اند که چوکیداری ایشان را میکنند که کسی از ایشان چیزی را نه ربایند و برای ایشان نقصانی نرسانند وهمچنین اگر موحدی عجز ایشانرا بیان میکند ایشان بر آن خشمگین میشوند و موحد را بی عزت میسازند و این حال بعینهِ مردم قبر پرست است ، و احتمال دوم این است که ضمیر اول راجع به معبودان است و دوم به عابدان در این باز دو توجیهات است توجیه اول این است که این به زعم و عقیده این مشرکان باطل بنااست توجیه دوم این است که لام به معنی علٰی است یعنی این آلهه در مخالف و ضد آنها لشکرها را حاضر میکنند در روز قیامت -
[۷۶] این تسلیت به رسول اللّه صل اللّه وعلیه وسلم است (قَوْلُهُمْ) مراد از این اقوال شرکیه و تکذیب رسول است و انکار قیامت است که آن در آیت بعدی ذکر است -
[۷۷] این زجربه انکار قیامت است -
[۷۸] این بیان خصومت اوست (وَضَرَبَ لَنَا مَثَلًا) مراد از این صرف ذکر کردن سخن عجیب است از سببی که انکار کردن است ، از قدرت و علم اللّه تعالٰی بسیار عجیب است - یا مراد اینکه این انسان قدرت و علم اللّه تعالٰی را مانند قدرت و علم خود دانسته است -
[۷۹] این جواب قول این منکراست به ذکر قدرت اللّه تعالٰی به قیاس کردن به آفریدن بار اول و به ذکر علم اللّه تعالٰی به همه ذرات مخلوق پس به ذرات استخوان های مرده نیز علم دارد و این دلیل اول به اثبات حشر است -
[۸۰] این دلیل دیگر بر اثبات قیامت است یعنی چنانچه آتش را از درخت سبز می آفریند واین بسیار عجیب است از سببی که در یکجا آب و آتش و چوب را جمع کرده است پس همچنین از خاک خشک دوباره انسان را آفریده می تواند (الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ) مراد از این هر درخت سبز است حکماء گفته اند که در هر درخت آتش است بدون از عناب (سمارق) - یا مراد از آن دو نوع درخت اند که مرخ و عفار به آن گفته میشود برگ یا چوب مرخ (که مذکر است) بر عفار (که مونث است) سایده شود آتش از آن پیدا میشود -