أَوْ تَقُولَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدَانِي لَكُنْتُ مِنَ الْمُتَّقِينَ ﴿۵۷﴾ أَوْ تَقُولَ حِينَ تَرَى الْعَذَابَ لَوْ أَنَّ لِي كَرَّةً فَأَكُونَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ ﴿۵۸﴾ بَلَى قَدْ جَاءَتْكَ آيَاتِي فَكَذَّبْتَ بِهَا وَاسْتَكْبَرْتَ وَكُنْتَ مِنَ الْكَافِرِينَ ﴿۵۹﴾ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ تَرَى الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ أَلَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوًى لِلْمُتَكَبِّرِينَ ﴿۶۰﴾ وَيُنَجِّي اللَّهُ الَّذِينَ اتَّقَوْا بِمَفَازَتِهِمْ لَا يَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ ﴿۶۱﴾ اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ ﴿۶۲﴾

یا نگوید اگر اللّه تعالٰی هدایت میکرد مرا البته میبودم از متقیان ﴿۵۷﴾
یا نگوید وقتی که ببیند عذاب را اگر میبود مرا دوباره رفتن به دنیا پس میبودم از نیکوکاران ﴿۵۸﴾
بلی بلکه بتحقیق آمده پیش تو آیات من پس تکذیب کردی آنرا و تکبر کردی و بودی از کافران ﴿۵۹﴾
و در روز قیامت می بینی آنهای را که دروغ گفتند بر اللّه تعالٰی که رویهای ایشان سیاه می باشد آیا نیست در جهنم جای بودوباش برای تکبر کنندگان ﴿۶۰﴾
و نجات دهد اللّه تعالٰی آنهای را که نگهداشتن خود را از شرک به سبب کامیابی ایشان نرسد به ایشان هیچ تکلیف و نه ایشان اندوهگین شوند ﴿۶۱﴾
اللّه تعالٰی آفریننده هر چیز است و او بر هر چیز ذمه وار است ﴿۶۲﴾

[۵۷] این عذر دوم است یعنی اگر به فرستادن قرآن اللّه تعالٰی هدایت حق نمی کرد پس این مردمان عذر پیش میکردند که یا اللّه تو ما را هدایت میکردی لیکن چون قرآن برای هدایت نازل شده است پس حالا ایشان این حجت (بهانه) را پیش کرده نمی توانند -
[۵۸] این عذر سوم است یعنی اگر قرآن نازل کرده نمی شد و ایشان دوباره بازگشت را به دنیا میخواستند پس حق ایشان میبود و اللّه تعالٰی این حق را قبول میکرد لیکن چون قرآن نازل شده و برای ایشان عمر کافی نیز داده شده و قرآن را نمی پذیرند پس اگر در قیامت بگوید که مرا به دنیا دوباره بفرست که من ایمان بیاورم پس این سوال او قبول نمی گردد بلکه برایش آن جواب داده خواهد شد که در سوره فاطر (۳۷) گذشته است -
[۵۹] این جواب این قول ها است که چون ایشان در قیامت این عذرها را پیش کنند پس اللّه تعالٰی برای ایشان خواهد فرمود که این عذرها قبول نیست از سببی که برای شما آیات ما آمده بود لیکن شما انکار کرده بودید -
[۶۰] بعد از ذکر دفع بهانه ها تخویف اخروی را ذکر میکند یعنی جرم ایشان ثابت شد و بهانه ایشان به پایان رسید پس شرمنده خواهد بود و رویش سیاه خواهد بود (الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى اللَّهِ) در این داخل است مشرکان که به اللّه تعالٰی نسبت شریک و ولد را میکنند و بقاعی گفته است که معتزله و آنهای که دروغ میگویند و فکر ایشان این است که اللّه تعالٰی از دروغ ما خبر نیست ایشان نیز در این داخل اند -
[۶۱] در این آیت بشارت است -
[۶۲] این دلیل عقلی هفتم است و دو صفات کُلّی است ، آفریدن هر چیز حفاظت و ذمه واری هر چه این سبب تقویٰ است -