بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَالْمُؤْمِنُونَ إِلَى أَهْلِيهِمْ أَبَدًا وَزُيِّنَ ذَلِكَ فِي قُلُوبِكُمْ وَظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَكُنْتُمْ قَوْمًا بُورًا ﴿۱۲﴾ وَمَنْ لَمْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ سَعِيرًا ﴿۱۳﴾ وَلِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشَاءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَاءُ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا ﴿۱۴﴾ سَيَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انْطَلَقْتُمْ إِلَى مَغَانِمَ لِتَأْخُذُوهَا ذَرُونَا نَتَّبِعْكُمْ يُرِيدُونَ أَنْ يُبَدِّلُوا كَلَامَ اللَّهِ قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونَا كَذَلِكُمْ قَالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ فَسَيَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنَا بَلْ كَانُوا لَا يَفْقَهُونَ إِلَّا قَلِيلًا ﴿۱۵﴾

بلکه گمان می برید شما که هرگز باز نخواهد گشت پیغمبر و مومنان (صحابه) بسوی اهل خانه خود هرگز و آراسته شده بود این گمان در دلهای شما و گمان می بردید شما گمان بد و بودید شما قوم هلاک شوندگان ﴿۱۲﴾
و هرکه ایمان نیاورد به اللّه تعالٰی و رسول او پس هرآئينه ما آماده کرده ایم برای کافران آتش سریع روشن شدنی ﴿۱۳﴾
و خاص اللّه تعالٰی راست پادشاهی آسمانها و زمین می آمرزد هرکرا خواهد و عذاب میکند هرکرا خواهد و هست اللّه تعالٰی آمزرگار رحم کننده ﴿۱۴﴾
زود است خواهند گفت مردمان پس ماندگان وقتیکه روانه شوید شما بسوی غنیمت ها تا بگیرید آنرا بگذارید ما را تا همراه شما رویم میخواهند ایشان که ایشان تبدیل کنند کلام اللّه تعالٰی را بگو هرگز مروید در همراهی ما چنین گفته است اللّه تعالٰی پیش از این زود است ایشان خواهند گفت بلکه شما حسد میکنید با ما بلکه ایشان نمیدانند مگر اندکی ﴿۱۵﴾

[۱۲] این نیز زجر است به ذکر کردن چهار قباحت آنها این (بَلْ) برای زیادت است یعنی با نفاق و حسد ایشان در پئ گمان های فاسد اند (أَنْ لَنْ يَنْقَلِبَ) مراد آنست که ایشان شان رسول و مومنان را حقیر میپندارند و شان مشرکان را بر تر میدارند از این سبب این گمان را میکردند (ظَنَّ السَّوْءِ) مراد این است که اللّه تعالٰی با این رسول و مومنان هیچ امداد نمی کند از سببی که ایشان بر دین باطل اند -
[۱۳] این تخویف اخروی است و اشاره است که ایمان شرعی منافقان نیست پش ایشان کافران اند -
[۱۴] این ذکر توحید به ذکر صفات اللّه تعالٰی است و مقصد در آن ترغیب است که از نفاق توبه کنید اللّه تعالٰی برای شما آمرزش خواهد کرد -
[۱۵] در این آیت زجر به ذکر چهار قباحات منافقین است (إِلَى مَغَانِمَ لِتَأْخُذُوهَا) مراد از این غنیمت های خیبر است و در این تعبیر اشاره است که در غزوه خیبر تکلیف اندک بود فتح آن آسان و یقینی بود یعنی وقتیکه صحابه کرام از سفر حدیبیه باز گشتند بسیار تکالیف برای ایشان رسید و مقصد سفر نیز حاصل نشد پس در دل آنها اندوه بود برای زایل کردن آن اللّه تعالٰی به نبی صل اللّه وعلیه وسلم حکم داد که به غزوه خیبر آن صحابه کرام را ببر آنهای که در سفر حدیبیه شریک بودند و برای دیگر اذن مده (ذَرُونَا نَتَّبِعْكُمْ) چون فتح خیبر آسان بود و حاصل کردن غنیمت ها نیز یقینی بود از این سبب منافقین مطالبه کردن که مانیز با شما به غزوه خیبر میرویم (كَلَامَ اللَّهِ) مراد از این ذکر در دو جمله بعدی است (قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونَا كَذَلِكُمْ قَالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ) بعضی مفسرین گفته اند که مراد از این وعده اللّه تعالٰی با اهل حدیبیه است که به شما غنیمت های خیبر را میدهم و بعضی مفسرین گفته اند که مراد از این امر اللّه تعالٰی به نبی صل اللّه وعلیه وسلم است که به خیبر نروند مگر صرف اهل حدیبیه - در این دو اقوال بعدی به وحی خفی کلام اللّه گفته شد یعنی احادیث نیز کلام اللّه تعالٰی اند (فَسَيَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنَا) یعنی منافقان نسبت حسد را به رسول اللّه صل اللّه وعلیه وسلم و صحابه کرام میکنند - و حسد به تمنا کردن زوال نعمت الٰهیه از دیگری گفته میشود و برای زوال آن کوشش کردن و حسد به هر طریقه که باشد گناه کبیره است -