قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ إِلَى قَوْمٍ أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ تُقَاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ فَإِنْ تُطِيعُوا يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْرًا حَسَنًا وَإِنْ تَتَوَلَّوْا كَمَا تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ يُعَذِّبْكُمْ عَذَابًا أَلِيمًا ﴿۱۶﴾ لَيْسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَمَنْ يَتَوَلَّ يُعَذِّبْهُ عَذَابًا أَلِيمًا ﴿۱۷﴾ لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِيبًا ﴿۱۸﴾

بگو پسماندگان را از باده نشینان زود است که شما خوانده خواهید شد بسوی جنگ چنان قومی که صاحبان جنگ سخت اند که قتال خواهید کرد با ایشان تا آنکه اسلام بیاورند پس اگر قبول کنید سخن را بدهد شما را اللّه تعالٰی پاداش نیک و اگر روی گردان شوید چنانکه روی گردان شده بودید پیش از این عذاب بدهد شما را عذاب دردناک ﴿۱۶﴾
نیست بر نابینا گناه و نه بر لنگ گناه و نه بر بیمار گناه و هرکه فرمان برد اللّه تعالٰی و رسول او را داخل کند به جنت ها که جاری است زیرآن جویها و هرکه روی گردان شود عذاب کند او را به عذاب دردناک ﴿۱۷﴾
به تحقیق راضی شد اللّه تعالٰی از مومنان (صحابه کرام) وقتیکه بیعت کردن با تو زیر درخت پس میدانست اللّه تعالٰی آنچه در دل ایشان بود پس فرستاد اللّه تعالٰی اطمینان را بر ایشان و پاداش داد ایشان را فتح نزدیک ﴿۱۸﴾

[۱۶] در این اشاره به اظهار منافقت ایشان است (سَتُدْعَوْنَ إِلَى قَوْمٍ أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ) مراد از این قتال بنو حنیفه اهل یمامه است که به آنها ابوبکر رضی اللّه عنه دعوت داده بود و فارس و روم است که به آنها عمر رضی اللّه عنه دعوت داده بود و بنابر این تفسیر اشاره شد که بعد از رسول اللّه صل اللّه وعلیه وسلم خلافت حق ابوبکر و عمر رضی اللّه عنهما است از سببی که شرکت کردن در قتال زمانه آنها سبب اجر حسن و اعراض از شرکت را سبب عذاب گردانیده است - لیکن به قرینه سوره توبه (۲۹) این حکم در باره اهل کتاب نیست بلکه جزیه گرفتن از آنها نیز جائز است -
[۱۷] این حکم معذورین است که مستثنیٰ از فرضیت قتال اند (مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ) در این اشاره است که علاوه از قتال طاعات دیگر موافق استطاعت ایشان بالای ایشان فرض است مانند دعوت تبلیغ وغیره -
[۱۸] از این آیت الی اخیر سوره باب دوم است در این هشت (۸) حالات صحابه کرام را ذکر میکند آنهای که در حدیبیه حاضر بودند و برای آنها بشارت های دنیوی و اخروی ذکر میکند و در مقابله آن زجرها به منافقان و مشرکان است باز جواب یک شبهه منافقین است در اخیر عظمت شان نبی صل اللّه وعلیه وسلم است و ده صفات صحابه کرام عام را ذکر میکند - در این آیت (۱۸) دو حالت صحابه کرام و سه بشارت را ذکر میکند (لَقَدْ رَضِيَ) در این اول بشارت به بسیار تاکید است و از سبب این لفظ به بیعت حدیبیه بیعت الرضوان گفته میشود (إِذْ يُبَايِعُونَكَ) و سبب آن به اختصار این بود که نبی صل اللّه وعلیه وسلم به مقام حدیبیه به اراده عمره تقریباً به همراه پانزده صد صحابه کرام رسیدند قاصد اول را به اهل مکه که جواس بن امیه خزاعی رضی اللّه عنه فرستاد لیکن به پیش روی او بسیار مشرکان حایل شدند و به رفتن به مکه اجازت ندادند باز عثمان رضی اللّه عنه را فرستاد آنها به عثمان رضی اللّه عنه اجازت دادند که تو عمره بکن لیکن به نبی صل اللّه وعلیه وسلم و صحابه دیگر اجازت نیست عثمان رضی اللّه عنه فرمود که من طواف نمی کنم تا که نبی صل اللّه وعلیه وسلم نکرده باشد با این سخنان عثمان رضی اللّه عنه در مکه بسیار باز داشته شد - و خبر شایع شد که او قتل کرده شده است در این وقت نبی صل اللّه وعلیه وسلم به صحابه کرام دعوت داد که بیائید بامن بیعت کنید که قتال میکنیم و فرار نمی کنیم و در این وقت نبی صل اللّه وعلیه وسلم در زیر سایه درخت مغیلان (کیکر) نشسته بود همه صحابه بیعت کردند و نبی صل اللّه وعلیه وسلم دست راست خود را بر دست چپ خود نهاد که این بیعت برای عثمان رضی اللّه عنه است و این واقعه برای رفعت شان عثمان رضی اللّه عنه دلیل بزرگ است و سعید بن المسیب از پدر خود روایت میکند که من نیز در این بیعت کنندگان شامل بودم پس چون در سال آینده ما به این راه آمدیم آن درخت بکلی از ما فراموش کرده شد و در تاریخ عام نوشته اند که در دور خلافت عمر رضی اللّه عنه بعضی مردمان می آمدند و زیر یک درخت نماز میخواندند به این عقیده که این مقام متبرک است (این درخت را به فکر خود مقرر کرده بودند) عمر رضی اللّه عنه حکم قطع کردن آن درخت را داد و آن راه را مسدود کرد (وَأَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِيبًا) مراد از این فتح خیبر است که متصل پس از واقعه حدیبیه شد و این را اللّه تعالٰی پاداش گردانید برای اخلاص بیعت کنندگان -