أَفَلَمْ يَنْظُرُوا إِلَى السَّمَاءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْنَاهَا وَزَيَّنَّاهَا وَمَا لَهَا مِنْ فُرُوجٍ ﴿۶﴾ وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْبَتْنَا فِيهَا مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ ﴿۷﴾ تَبْصِرَةً وَذِكْرَى لِكُلِّ عَبْدٍ مُنِيبٍ ﴿۸﴾ وَنَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً مُبَارَكًا فَأَنْبَتْنَا بِهِ جَنَّاتٍ وَحَبَّ الْحَصِيدِ ﴿۹﴾ وَالنَّخْلَ بَاسِقَاتٍ لَهَا طَلْعٌ نَضِيدٌ ﴿۱۰﴾

آیا پس نمی بینند بسوی آسمان بالای خود چگونه بنا کردیم آنرا و آراسته کردیم آنرا و نیست شگافتن آن ﴿۶﴾
و زمین را دراز گستردیم ما و افگندیم در آن کوهای محکم و رویانیدیم در آن از هرنوع بوته تازه تازه ﴿۷﴾
برای دانستن و یاد آوری برای هر بنده طلبگار حق ﴿۸﴾
و بارانیدیم از طرف آسمان آب بابرکت را پس رویانیدیم به سبب آن باغها را و دانه که (بوته های آن) درو میشود ﴿۹﴾
و درختان خرمای بلند که خوشه های آن تو بر تو است ﴿۱۰﴾

[۶] از این آیت الی آیت یازدهم دلایل عقلی افاقیه را برای اثبات بعث بعد الموت ذکر میکند بعد از ذکر تکذیب آنها چنانچه بعد از تعجب یک دلیل علمی را ذکر کرده بود در این آیت دلیل عقلی علوی است و مشتمل برسه چیز است (فُرُوجٍ) مراد از آن شگافتن و ترکیدن است - یعنی اجزاء آسمان با یکدیگری پیوست و هموار است لیکن این صفت آن تا روز فنا است به دلیل سوره مرسلات (۹) و تکویر (۱۱) و انفطار ((۱) و انشقاق (۱) -
[۷] در آیت دلیل عقلی سفلی است و مشتمل برسه چیز است - مراد از مدالارض روز قیامت، این است که چنان می گسترد که کوها و گودال ها از آن دور شود (زَوْجٍ) انواع بوته ها مراد است که با یکدیگر در بعضی صفات مشابهت و موافقت دارند اگر چه در صفات دیگر جدا باشند -
[۸] در این آیت فایده دو دلیل پیش را ذکر میکند فایده اول تَبْصِرَةً و فایده دوم ذِكْرَى، این هر دو فایده با آسمانها و زمین به هر دو تعلق دارد یعنی هر دو فایده در آسمانها نیز است و در زمین نیز است - فرق میان هر دو این است که تبصره آن عبرتی است که به دیدن حاصل میگردد و ذکریٰ آن نصیحتی است که به همراه عقل و دل حاصل میگردد یا تبصره به دلایل توحید و ذکریٰ اشاره به دلایل بعث بعد الموت است - و در مُنِيبٍ اشاره است که این فواید به عناد و ضد حاصل نمی گردد بلکه هر آنکه از خواهشات نفسانیه به طرف حق برگردد فایده گرفته میتواند -
[۹] این دلیل دیگر است دلیل عقلی وسطی و این نیز مشتمل بر سه چیز است اول اِنزَال المَآءِ، یعنی بارانیدن باران ها دوم پیدا کردن باغات سوم رویانیدن غله جات (مُبَارَكًا) بارانیکه به آن زمین تازه شود و فضا صاف گردد و امراض نیز کم گردد این نوع برکات را اللّه تعالٰی در بارانها پیدا کرده است - (وَحَبَّ الْحَصِيدِ) مراد از این گندم ، جو وغیره است که بوته ها بعد از خشک شدن درو شود باز به الات دیگر از آن دانه ها کشیده شود -
[۱۰] این دلیل عقلی دیگر وسطی است (وَالنَّخْلَ) چون اوصاف و فواید خرما از درختان دیگر بیشتر است از این سبب این را جدا ذکر کرد و این دلیل نیز بر سه چیز مشتمل است یکی نخل - دوم باسقات ، بسوق به بلندی گفته میشود و به برابر نیز گفته میشود و سوم (لَهَا طَلْعٌ نَضِيدٌ) میوه خرما که اول در یک خریطه بسته اشکار میشود و باز باز شود به آن طلع گفته میشود و نضید پیش از اشکار شدن به آن گفته میشود -