حم ۱۲۶۹ ق
وَكَمْ أَهْلَكْنَا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشًا فَنَقَّبُوا فِي الْبِلَادِ هَلْ مِنْ مَحِيصٍ ﴿۳۶﴾ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِمَنْ كَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِيدٌ ﴿۳۷﴾
و بسیار هلاک کردیم پیش از ایشان از قرن ها که ایشان سخت تر بودند از ایشان در گرفتن پس درآمده بودند در شهرها ایا هست جای فرار ﴿۳۶﴾
هرآئينه در این ضرور نصیحت است برای کسیکه باشد او را عقل یا گوش می نهد و دلش حاضر هست ﴿۳۷﴾
[۳۶] این تخویف دنیوی متعلق به (۱۲) است - و پس از بشارت ذکر کرد مناسبت این است که صفات گذشته متقین در کسی نباشد ایشان در دنیا نیز هلاکت حال اند (أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشًا) قوت مالی و بدنی و از سبب آن ظلم کردن به مردم این لفظ شامل است و در این اشاره است که به طاقت های مادی و دنیوی از عذاب اللّه تعالٰی نجات یافته نمی تواند (فَنَقَّبُوا فِي الْبِلَادِ) مراد این است که به گوشه گوشهٔ دنیا در بسیار شهرها برای تجارت و مالها گشته بودند یا هیله های قسماقسم را برای نجات یافتن از مرگ جستجو کرده بودند تونل ها ، تاخانه ها و کمین ها را برای حفاظت خود ساخته بودند -
[۳۷] در این آیت ترغیب به قرآن و به این سوره است از سببی که ذالک اشاره به همه قرآن است یا به آن مضمون که در این سوره ذکر شده است یا اشاره به من قرنٍ است - ربط: چون در آیت گذشته به هلاکت اقوام مکذبه اشاره کرد حالا در این آیت از واقعات آن اقوام طریقه حاصل کردن ذکری (عبرت) را ذکر میکند - طریقه اول (لِمَنْ كَانَ لَهُ قَلْبٌ) مراد از قلب عقل است با ذکر محل و مراد از آن حال است و این را قرطبی از مجاهد روایت کرده است یا مراد از آن دل زنده است - (أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِيدٌ) این طریقه دوم نهادن گوش است به چنان طریقه که سخن دیگر را با آن نمی شنود به این القاء السمع گفته میشود گویا شنیدن قرآن را چنان کار گران و بزرگ میداند که گوش را برای آن پایان انداخته است ، وَهُوَ شَهِيدٌ، مراد از آن توجه دل است از سببی که صرف نهادن گوش کافی نیست تاکه از دل توجه نباشد -
فایده: برای فایده و نصیحت گرفتن از قرآن دو درجه است درجه بلندتر این است که انسان در قرآن تدبر و تفکر میکند - درجه دوم این است که خوب به توجه دل از دیگر میشنود - درجه اول از اجتهاد است و درجه دوم از اتباع است و آنهای که از این اثبات تقلید را کرده اند او از معنی معروف تقلید جاهل است یا تلبیس و تحریف میکند (العیاذباللّه) -