إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلَائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهِيرٌ ﴿۴﴾ عَسَى رَبُّهُ إِنْ طَلَّقَكُنَّ أَنْ يُبْدِلَهُ أَزْوَاجًا خَيْرًا مِنْكُنَّ مُسْلِمَاتٍ مُؤْمِنَاتٍ قَانِتَاتٍ تَائِبَاتٍ عَابِدَاتٍ سَائِحَاتٍ ثَيِّبَاتٍ وَأَبْكَارًا ﴿۵﴾

اگر توبه کنید بسوی اللّه تعالٰی پس هرآئينه ساخته شده دلهای شما (برای توبه) پس اگر گروه میسازید در مخالف او پس هرآئينه اللّه تعالٰی اوست مولا او و جبرئیل علیه السلام و مومنان نیکو و دیگر همه ملائک گروه کنندگان او اند ﴿۴﴾
امید است که رب رسول اللّه صل اللّه وعلیه وسلم اگر (این نبی) طلاق دهد این همسران را در عوض دهد او را همسران دیگر که بهتر از شما باشند مسلمانان ایمان دارندگان در دل اطاعت کنندگان حکم توبه کنندگان بندگی کنندگان (با توحید) روزه دارندگان بیوه گان و دختران ﴿۵﴾

[۴] در این آیت ترغیب به توبه است (فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا) صغت از صوغ است به مایل شدن و ساختن گفته میشود اگر به طریقه خوب باشد یا به طریقه بد باشد و زیغ همیشه در طریقه بد استعمال میگردد لذا مراد این است که دل شما به طرف توبه مایل است و برای توبه ساخته شده است (قُلُوبُكُمَا) قانون عربیت این است که تثنیه را برای تثنیه دیگر در مضاف کردن ثقل میداند پس از تثنیه اول جمع میسازد این افصح کلام است و افراد نیز با فصاحت جائز است و تثنیه آوردن صرف جواز دارد - و خطاب در ضمیر کما به عایشه و حفصه رضی اللّه عنهما است چنانچه در حدیث ابن عباس رضی اللّه عنهما امام بخاری نقل کرده است (وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ) تظاهر کمر بستن یکدیگر و مدد کردن است (وَجِبْرِيلُ) بهتر این است که این مبتداء است و مابعد بر این عطف است و ظهیر خبر آن است و آن جنس به معنی جمع است و مفرد را از این سبب ذکر کرد که در میان ایشان اتحاد و اتفاق کامل است گویا که یکی اند (صَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ) صالح اسم جنس است همه مؤمنان سابقین و بعدی همه در آن داخل اند که آنها اکرام رسول اللّه صل اللّه وعلیه وسلم را میکنند و بر او درود میگویند و پیروی سنت او را میکنند -
[۵] در این تنبیه و تحذیر به همسران نبی صل اللّه وعلیه وسلم است به تطلیق و تبدیل وقتیکه ایشان توبه نکنند و تظاهر میکنند - لیکن ایشان توبه کرده اند و تظاهر را ترک کردند پس نبی صل اللّه وعلیه وسلم ایشان را طلاق نداده است و روایت طلاق حفصه رضی اللّه عنها ثابت نیست (عَسَى رَبُّهُ) عسیٰ از جانب اللّه تعالٰی برای وجوب میباشد لیکن در آنوقت که تعلیق نباشد و اینجا به شرط معلق کرده است شرط این است که (إِنْ طَلَّقَكُنَّ) لیکن نبی صل اللّه وعلیه وسلم طلاق نداده است (أَنْ يُبْدِلَهُ أَزْوَاجًا) بر زنان تطلیق مصیبت کلان میباشد و بعد از طلاق زن دیگری را در عوض نکاح کردن البته بسیار زیاد مصیبت و اندوه میباشد از این سبب این هر دو (تطلیق و ابدال) را ذکر کرد (خَيْرًا مِنْكُنَّ) (سوال) این دلالت میکند که از زنان نبی صل اللّه وعلیه وسلم دیگر رنان بهتر است؟ جواب: این دلالت نیست از سببی که ابدال زن بهتر به طریقه فرض (تقدیر) است نه با طریقه وقوع یعنی اگر بالفرض ازواج نبی صل اللّه وعلیه وسلم تظاهر میکنند و عصیان میکنند پس ضرور زنان با صفات بعدی از ایشان بهتر خواهند بود لیکن توبه کردند و تظاهر را با نبی صل اللّه وعلیه وسلم ترک کردند و صفات بعدی همه در او موجود بودند پس معلوم شد زنان دیگر بهتر از ایشان موجود نیست - و دلیل دیگر است که اگر از ازواج مطهرات نبی صل اللّه وعلیه وسلم دیگر زنان بهتر میبود پس لازم میشود که اللّه تعالٰی نبی خود را تا مرگ با زنان ناقص (که بهتر نیستند) نگهداشت و از صفت اولیٰ و اعلیٰ او را محروم کرد و این سخن باطل است پس به یقین معلوم شد که ازواج نبی صل اللّه وعلیه وسلم از همه زنان بهتر اند (مُسْلِمَاتٍ ) شش صفت کمال عبدیت در انسان است اگر مرد باشد یا زن باشد - مُسْلِمَاتٍ ، اسلام که از ایمان پیش ذکر شود در این اخلاص به همراه انقیاد کامل مراد میباشد و اخلاص شرط برای تصدیق است از این سبب وصف اسلام را بر ایمان مقدم ذکر کرد (سَائِحَاتٍ) سیاحت در اصل سیر در زمین است و مفسرین سه معانی آنرا ذکر کرده اند روزه گیرندگان ، هجرت کنندگان ، گشت کنندگان برای طاعت -