الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ ﴿۲﴾

چنان ذاتی است که آفریده مرگ و زندگی را تا بیازماید شما را که کدام یک از شما نیک عمل کننده است و اوست غالب آمرزگار ﴿۲﴾

[۲] این دلیل سوم دعوی است بطور عموم هر موجود بعد از عدم به آن شامل است (سوال) خلق ایجاد است و موت چیز عدمی است به او چگونه نسبت خلق است؟ (جواب) به چندین وجوه است اول اینکه موت عدمی است به همراه عدم والملکه مانند عمیٰ در مقابل بصر و به چنین عدمی نسبت ایجاد میشود - وجه دوم این است که خلق به معنی قدر است و تقدیر به هر دو شامل است - وجه سوم است که مراد از موت نطفه در صلب (پدر) است باز در رحم مادر مانند که در سوره بقره (۲۸) به این اَمْوَاتًا گفته است - وجه چهارم این است که موت و حیات هر دو وجودی اند و در میان آنها تقابل و تضاد هست و از این سبب در روز قیامت مرگ به شکل گوسفند ساخته خواهد شد و باز ذبح خواهد شد و این در حدیث صحیح آمده است (لِيَبْلُوَكُمْ) مانند این در سوره هود (۷) و سوره کهف (۷) نیز گذشته است (سوال) ابتلاء و امتحان برای آن است که فرق افراد معلوم شود و اللّه تعالٰی عالم بکل شیٔ است؟ (جواب) ابتلاء ماخوذ از بلاء است و آن در اصل برای معلوم کردن حقیقت گفته میشود پس معنی این است که نشان میدهد شما را حقیقت عمل های شما را مانند که در سوره یونس (۳۰) نیز چنین ذکر است (أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا) از فضیل بن عیاض روایت است که اَکْثَرُ عَمَلاً نگفته است از سببی که بیشتر بودن عمل مقصود نیست بلکه مطلوب حسن آن است و برای حسن دو شرط است یکی اخلاص دوم موافقت با سنت اگر یک شرط نیز از این هردو نباشد عمل ضایع است اگرچه بسیار باشد یعنی اگر شرک جلی و خفی باشد یا در مخالفت سنت باشد به طریقه بدعت باشد و اگر به رواج یا فسق و فجور باشد پس عمل ضایع است (الْعَزِيزُ الْغَفُورُ) در جمع کردن این دو صفت تخویف و بشارت هر دو است به ترتیب -