أَمَّنْ هَذَا الَّذِي يَرْزُقُكُمْ إِنْ أَمْسَكَ رِزْقَهُ بَلْ لَجُّوا فِي عُتُوٍّ وَنُفُورٍ ﴿۲۱﴾ أَفَمَنْ يَمْشِي مُكِبًّا عَلَى وَجْهِهِ أَهْدَى أَمَّنْ يَمْشِي سَوِيًّا عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ ﴿۲۲﴾ قُلْ هُوَ الَّذِي أَنْشَأَكُمْ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ ﴿۲۳﴾ قُلْ هُوَ الَّذِي ذَرَأَكُمْ فِي الْأَرْضِ وَإِلَيْهِ تُحْشَرُونَ ﴿۲۴﴾

بلکه آن کیست که روزی دهد شمارا اگر بند کند اللّه تعالٰی رزق خود را ، بلکه در آمده اند ایشان در سرکشی و نفرت کردن ﴿۲۱﴾
آیا کسیکه میرود افتاده بر روی خود خوب رسنده است یا کسیکه میرود برابر بر راه راست ﴿۲۲﴾
بگو اوست آن ذاتی که بیافرید شمارا و ساخته است برای شما گوشها و چشهما و دلها بسیار اندکی شکر میکنید شما ﴿۲۳﴾
بگو اوست آن ذاتی که پراگنده ساخت شما را در زمین و خاص بسوی او جمع کرده میشوید شما ﴿۲۴﴾

[۲۱] این زجر دیگر بر شرک است (إِنْ أَمْسَكَ رِزْقَهُ) امساک رزق این است که اسباب آنرا بند کند ، باران نمی باراند ، زمین را شوره بسازد ، آب را خشک کند ، آتش را ختم کند ، دهن را بسته کند ، گلو را بسته کند وغیره پس پیر و فقیر و کسی است که اسباب این روزی را پیداکند (نیست) و این دلیل در سوره عنکبوت (۱۷) و سوره نحل (۸۳) نیز ذکر است (بَلْ لَجُّوا فِي عُتُوٍّ وَنُفُورٍ) بل برای زیادت زجر است یعنی ثابت شد که بجز اللّه تعالٰی هیچکسی ناصر و رازق نیست پس درکار بود از شرک توبه میکردند لیکن ایشان خوب در ضد و عناد قائم شده اند (لَجُّوا) لجاج با زبر در یک چیزی درآمدن با وجود موانع - و ضد و عناد را طولانی کردن و برآن قائم شدن (عُتُوٍّ) سرکشی از حد بگذرد (نُفُورٍ) فرار کردن از حق و نفرت کردن از سبب تکبر خود و حقیر داشتن حق و اهل حق را -
[۲۲] این نیز زجر است که این مشرکان بدون دلیل روان اند و همچنین دفع وهم جاهلان است بعضی از ایشان مشرک و موحد را یکسان می شمارند و بعضی مشرکان را بر هدایت و مومنان را گمراه میدانند در این آیت رد بر این وهم است (يَمْشِي مُكِبًّا عَلَى وَجْهِهِ) در این تمثیل سالکین و مسلک ها را ذکر میکند - مثال اول مشرک گمراه مقلد است که به تقلید کور او نیز سر خود را پائین انداخته میباشد یعنی به دلیل نمی نگرد و نه اهل دلیل را پیروی میکند و مسلک آن نیز مخالف از حق است - و مثال دوم از موحد (که پیرو دلیل میباشد) است که او بر تحقیق و دلیل عمل میکند و مسلک آن نیز بر دلایل صحیح ثابت است پس هر دو یکسان شده نمی توانند و این دوم به یقین بر هدایت و شخص اولی به یقین گمراه است -
[۲۳] این دلیل عقلی دعوه سوره به ذکر برکات انفسیه (انسانیه) است (أَنْشَأَكُمْ) در این لفظ اشاره به آفریدن انسان به اطوار مختلفه است (نطفه ، علقه ، مضغه ، عظام ، نفخ روح) از سببی که معنی انشاء زیادت کردن آهسته آهسته است (وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ) این سه نعمت را خاص ذکر کرد از سببی که این اسباب حاصل کردن علم و دانش است باز علم محسوسات مقدم بر معقولات است از این سبب سمع و بصر را از افئِده پیش ذکر کرد (قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ) این زجر بر شرک کردن است زیرا ناشکری بزرگ استعمال جسم و این حواس است در تعظیم غیراللّه -
[۲۴] این دلیل انفسی دیگر است گستردن نسل یک شخص این نیز برکات از جانب اللّه تعالٰی است در دلیل پیش ایجاد انسان را ذکر کرد و در این از ابقاء را ذکر میکند به همراه ذکر فنا و حشر -