وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا ﴿۳۰﴾ أَخْرَجَ مِنْهَا مَاءَهَا وَمَرْعَاهَا ﴿۳۱﴾ وَالْجِبَالَ أَرْسَاهَا ﴿۳۲﴾ مَتَاعًا لَكُمْ وَلِأَنْعَامِكُمْ ﴿۳۳﴾ فَإِذَا جَاءَتِ الطَّامَّةُ الْكُبْرَى ﴿۳۴﴾ يَوْمَ يَتَذَكَّرُ الْإِنْسَانُ مَا سَعَى ﴿۳۵﴾ وَبُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِمَنْ يَرَى ﴿۳۶﴾ فَأَمَّا مَنْ طَغَى ﴿۳۷﴾ وَآثَرَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا ﴿۳۸﴾ فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوَى ﴿۳۹﴾

و زمین را بعد از آن هموار کرد او ﴿۳۰﴾
بیرون آورده از آن آب آنرا و علف آنرا ﴿۳۱﴾
و کوها را ایستاده کرده اللّه تعالٰی ﴿۳۲﴾
برای نفع شما و چهارپایان شما ﴿۳۳﴾
پس وقتیکه بیاید هنگامه عظیم ﴿۳۴﴾
روزی که بیاد آرد انسان آنچه عمل کرده است ﴿۳۵﴾
و اشکار کرده شود جهنم برای کسیکه میبیندش ﴿۳۶﴾
پس هرکه سرکشی کرده باشد ﴿۳۷﴾
و پسندیده زندگانی دنیا را ﴿۳۸﴾
پس به تحقیق جهنم جای رفتن اوست ﴿۳۹﴾

[۳۰] بعد از دلیل علوی دلیل سفلی را ذکر میکند (دَحَاهَا) دَحوَ ، به گسترانیدن (بسط) گفته میشود و درست کردن برای اقامت را نیز دَحوَ گفته میشود (بَعْدَ ذَلِكَ) (سوال) ازاین آیت معلوم میگردد زمین را بعد از آسمانها آفریده است و در سوره بقره (۲۹) و حٰم سجده (۹) معلوم میگردد که زمین را پیش آفریده است؟ (جواب) ابن کثیر در تفسیر بقره گفته است که در آفریدن زمین پیش از آسمان ، در این از اختلاف علماء خبر ندارم (یعنی سخن اجماعی است) بجز از آنکه ابن جریر از قتاده روایت کرده است و قرطبی در این توقف کرده است و از ابن عباس رضی اللّه عنهما پرسان این شده بود او جواب داد که زمین پیش از آسمان آفریده شده است لیکن بعد از آسمان گسترده شده است و قرطبی در این توجیه دیگر کرده است که بَعدَ به معنی مع است و معنی معیت این است که در آفریدن هر دو همراه اند اگر چه یکی پیش و دیگری بعد است و به این تعقیب ذکری نیز گفته میشود -
[۳۳،۳۲،۳۱] این تفسیر دَحوَ است ، یعنی نهرها و کوها را در آن ساخت ، برای نفع مخلوق آماده شده است (مَاءَهَا) مراد از این آب چشمه و کوها وغیره است که این آب در زمین آمانت افتیده است و در اصل این آب آسمانی است (وَمَرْعَاهَا) مراد ازاین بوته ها ودرخت ها است که منافع انسانها به آن موقوف است یعنی هرقسم دانه ، هرقسم میوه ، چوب و جامه وآتش که از چوب زمین پیدا میشود و نمک که از آب پیدا میشود -
[۳۶،۳۵،۳۴] این تخویف اخروی به ذکر هیبت های قیامت است الی (۳۹) - (الطَّامَّةُ) این در اصل به آن سیلاب آب گفته میشود که چاها و گودال ها همه را پر کند طم به دفن کردن و بلندی گفته میشود این نام قیامت است یعنی چنین مصیبتی که بر هر چیز احاطه کند و از هر مصیبت بلند است (لِمَنْ يَرَى) مراد از این هر صاحب رویت است اگر مومن باشد یا کافر باشد از این سبب بعد از این تفصیل هر دو فریق است و مومن که جهنم را ببیند قدر جنت نزد او زیاده میگردد -
[۳۹،۳۸،۳۷] (فَأَمَّا مَنْ طَغَى) این جواب برای فَإِذَا است وتقسیم مردمان به دو قسم است طاغی کافر و مومن کامل و ذکر فاسق را در اکثر آیات پنهان داشته است برای خوف آن و رجا آن (طَغَى) از حدود شرعیه تجاوز کردن در حقوق اللّه و حقوق العباد ، و در طغیان درجه انتهائی مراد است که آن کفر و شرک است (وَآثَرَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا) یعنی در محبت دنیا آنقدر منهمک شده است که آخرت را بکلی فراموش کرده است و این عطف سبب بر مسبب است -