كَلَّا لَمَّا يَقْضِ مَا أَمَرَهُ ﴿۲۳﴾ فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ إِلَى طَعَامِهِ ﴿۲۴﴾ أَنَّا صَبَبْنَا الْمَاءَ صَبًّا ﴿۲۵﴾ ثُمَّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقًّا ﴿۲۶﴾ فَأَنْبَتْنَا فِيهَا حَبًّا ﴿۲۷﴾ وَعِنَبًا وَقَضْبًا ﴿۲۸﴾ وَزَيْتُونًا وَنَخْلًا ﴿۲۹﴾ وَحَدَائِقَ غُلْبًا ﴿۳۰﴾ وَفَاكِهَةً وَأَبًّا ﴿۳۱﴾ مَتَاعًا لَكُمْ وَلِأَنْعَامِكُمْ ﴿۳۲﴾ فَإِذَا جَاءَتِ الصَّاخَّةُ ﴿۳۳﴾ يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ ﴿۳۴﴾

یقینی است که پوره نکرده او حکم اللّه تعالٰی را ﴿۲۳﴾
پس باید بنگرد انسان به طعام خود ﴿۲۴﴾
که هرآئينه ما ریختیم آب را به ریختنی ﴿۲۵﴾
باز شکافتیم زمین را به شکافتنی ﴿۲۶﴾
پس رویانیدیم در آن دانه ﴿۲۷﴾
و انگور و سبزیجات ﴿۲۸﴾
و زیتون و خرما ﴿۲۹﴾
و باغهای انبوه ﴿۳۰﴾
و میوه و گیاه ﴿۳۱﴾
برای منفعت شما و برای چهارپایان شما ﴿۳۲﴾
پس وقتیکه بیاید گوشها را کر کننده ﴿۳۳﴾
روزی که میگریزد هر مرد از برادر خود ﴿۳۴﴾

[۲۳] این زجر است (مَا أَمَرَهُ) مراد از این توحید و ایمان تفصیلی است که در قرآن ذکر است و دیگر احکام الٰهیه که در کتاب و سنت ذکر است -
[۲۴] از این آیت دلیل افاقی را ذکر میکند بعد از دلیل انفسی که مشتمل بر ده انعامات است و در این ربوبیت اللّه تعالٰی را ثابت میکند که اللّه تعالٰی ماده اصلی پرورش را (که طعام است) و اسباب آنرا آفریده و در این با او هیچ کسی شریک نیست - همچنین در این اثبات بعث بعدالموت است که اللّه تعالٰی چگونه از زمین این چیزهای مختلف را بیرون آورده است همچنین او قادر است که از زمین دوباره انسان را بیافریند -
[۲۶،۲۵] (صَبَبْنَا) مراد از این باران زیاد است که با آن بوته ها پیدا میشود (ثُمَّ شَقَقْنَا) یعنی زمین سخت را به یک ساقه ضعیف پاره میکند و ساقه را از آن بیرون میکند -
[۳۱،۳۰،۲۹،۲۸،۲۷] (أَبًّا) آن بوته ها که علاوه از میوه از زمین می روید مانند علف چهارپایان وغیره مفسرین در اینجا دو روایت نقل کرده اند روایت اول این است که ابویکر رضی اللّه عنه در تفسیر آن توقف کرده بود و دوم اینکه عمر رضی اللّه عنه به این تکلف گفته بود لیکن به لحاظ سند روایت اول منقطع است و روایت دوم صحیح متصل است لیکن مقصد در هر دو (واللّه اعلم) رد است بر کسانیکه در تحقیق الفاظ وقت صرف میکنند و بر مقصد قرآن کریم تفکر نمی کنند -
[۳۲] بعد از ذکر امور دنیویه حال قیامت را ذکر میکند تا امور دنیا برای آمادگی آخرت صرف شود (الصَّاخَّةُ) مراد از این دمیدن صور دوم است که آواز آن گوش ها را کر میکند و به شدت شنیده میشود -
[۳۷،۳۶،۳۵،۳۴،۳۳] این فرار از سببی میکند که در دنیا حقوق را ضایع کرده بود که مطالبه آنرا از من نکند و سبب ترتیب همین است که زیاده حقوق برادر خورده میشود باز از مادر از سببی که او ضعیف است باز از پدر که حقوق آن زیاد است و در حال پیری آن بسیار ضایع میشود - باز حقوق زن را از سبب محبت ادا میکند لیکن به سبب ضعیف بودن او یا از سبب زن دیگر حقوق آنرا ضایع کرده میباشد باز حقوق پسران را ضایع کرده میباشد برای آنها تربیت دینی نداده است (شَأْنٌ يُغْنِيهِ) در حدیث ابن عباس رضی اللّه عنهما مرفوعاً وارد است که انسانها در روز قیامت جمع کرده شوند بغیر از کفش بغیر از لباس و بدون ختنه میباشند پس بی بی رسول اللّه صل اللّه وعلیه وسلم پرسان کرد یا رسول اللّه آیا به عورت یکدیگر نگاه نمی کنند او فرمود که آن حالت بسیار مصروف کننده است و این آیت را خواند -