وَإِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ ﴿۵﴾ وَإِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ ﴿۶﴾ وَإِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ ﴿۷﴾ وَإِذَا الْمَوْءُودَةُ سُئِلَتْ ﴿۸﴾ بِأَيِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ ﴿۹﴾ وَإِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ ﴿۱۰﴾ وَإِذَا السَّمَاءُ كُشِطَتْ ﴿۱۱﴾ وَإِذَا الْجَحِيمُ سُعِّرَتْ ﴿۱۲﴾

و وقتیکه جانوران وحشی جمع کرده شود ﴿۵﴾
و وقتیکه دریاها پر کرده شوند ﴿۶﴾
و وقتیکه ارواح با اجساد یکجا کرده شوند ﴿۷﴾
و وقتیکه از زنده در گور شده پرسیده شود ﴿۸﴾
که بکدام گناه کشته شده ﴿۹﴾
و وقتیکه نامه عای اعمال کشوده شود ﴿۱۰﴾
و وقتیکه از آسمان پوست کنده شود ﴿۱۱﴾
و وقتیکه جهنم بر افروخته شود ﴿۱۲﴾

[۵] این حال پنجم است (وَإِذَا الْوُحُوشُ) آن جانوری که از انسانها فرار میکند یعنی جانور صحرائی لیکن از بسیار هیبت نزدیک انسانها جمع میشوند (حُشِرَتْ) حشر به جمع کردن گفته میشود مانند حشرنا علیهم کل شی قبلاً سوره انعام (۱۱۱) و الطیر محشورة و همچنین در سوره انعام (۳۸) معنی این است که این جانوران صحرائی پیش از مرگ آنها جمع کرده میشوند از سبب هیبت باز میمیرند و این مراد است در قول ابن عباس رضی اللّه عنهما که حشر وحوش مرگ آنها است -
[۶] این حال ششم است (سُجِّرَتْ) از آب پر کرده میشوند پس همه آبها با یکدیگر یکجا کرده میشوند و پرده میان آنها (برزخ) دور کرده میشود باز در روی زمین جاری کرده میشود - معنی دیگر اینکه بر دریاها آتش روشن میشود از سببی که در حدیث ابوداود وارد است که ان تحت البحر ناراً ، زیر بحر آتش است (یعنی تیل و پطرول آتش است این همه آتش میشود) ودر سوره طور (۶) چنین گذشته است -
[۷] از اینجا آن حالات را ذکر میکند که در هنگام بعث بعدالموت است این حال اول است (زُوِّجَتْ) به سه اقسام تقسیم کرده میشود السابقون و اصحاب الیمین و اصحاب الشمال چنانچه در سوره واقعه (۷) است - معنی دوم اینکه که مردمان دارای هر صفات و اعمال با هم جمع کرده شوند صالح به همراه صالح و فاجر به همراه فاجر و یهود به همراه یهود و نصارا به همراه نصارا مجوس به همراه مجوس منافقان به همراه منافقان - معنی سوم این است که ارواح به جسم ها یکجا میشوند و این معنی بعث است و این قول را ابن کثیر از بسیار سلف نقل کرده است و این دلیل است که پیش از این در برزخ روح در جسم داخل کرده نشده به چنین طریقه که زندگی حقیقی از آن ساخته شود و تحقیق این در سوره زمر (۴۲) گذشته است -
[۹،۸] این حال دوم است (الْمَوْءُودَةُ) اهل جاهلیت از سبب عار (شرم) و از سبب گرسنگی دختران را زنده در زمین دفن میکردند کسانی در هنگام ولادت چنین میکردند کسانی در عمر شش سالگی چنین میکردند و این ظلم بزرگ است (سُئِلَتْ) این به معنی سئلت عنها است یعنی در باره آن با والدین آنها حساب میشود که به کدام گناه شما این دختر را کشته اید یا معنی این است که از موءَّودی پرسان میشود لیکن پرسان این در اصل توبیح برای قاتلان است مانند پرسان عیسیٰ علیه السلام با اأنت قلت للناس اه توبیخ برای مشرکان نصارا است -
[۱۰] این حال سوم است (وَإِذَا الصُّحُفُ) مراد از این صحیفه های اعمال است که ملائک نوشته اند - (نُشِرَتْ) باز کرده میشوند، وقتیکه در وقت مرگ انسان صحیفه جمع کرده شود پس در روز قیامت باز کرده میشود - معنی دوم این است که نامه اعمال تقسیم خواهد شد برای کسانی در دست راست و برای کسانی در دست چپ داده خواهد شد -
[۱۱] این حال چهارم است (كُشِطَتْ) کشط و قشط در اصل کندن پوست از شتر وغیره است به زور مراد این است که شکل موجوده آسمان تبدیل خواهد شد اگر چه اصل باقی باشد -
[۱۲] این حال پنجم است (سُعِّرَتْ) در آتش آن و گرمی آن و در تیزی آن زیادت میشود مانند این قول اللّه تعالٰی که (کلما خبت زدناهم سعیراً) در سوره اسراء (۹۷) یعنی کمی در آن نمیاید -