أَيَحْسَبُ أَنْ لَنْ يَقْدِرَ عَلَيْهِ أَحَدٌ ﴿۵﴾ يَقُولُ أَهْلَكْتُ مَالًا لُبَدًا ﴿۶﴾ أَيَحْسَبُ أَنْ لَمْ يَرَهُ أَحَدٌ ﴿۷﴾ أَلَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَيْنَيْنِ ﴿۸﴾ وَلِسَانًا وَشَفَتَيْنِ ﴿۹﴾ وَهَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ ﴿۱۰﴾ فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ ﴿۱۱﴾ وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْعَقَبَةُ ﴿۱۲﴾

آیا گمان میکنند که قدرت ندارد بر او هیچکس ﴿۵﴾
او میگوید خرج کردم مال بسیار یکجا ﴿۶﴾
آیا گمان میکند که نمی بیند او را هیچکس ﴿۷﴾
آیا نساخته ایم برای او دو چشم ﴿۸﴾
و یک زبان و دو لب ﴿۹﴾
و هدایت کردیم او را دو راه ﴿۱۰﴾
پس بالا نرفته از گردنه ﴿۱۱﴾
و تو چه دانی که چیست گردنه ﴿۱۲﴾

[۵] از این آیت الی اخیر دو سوگند را ذکر میکند یکی شقی (که مشقت بد میکند) و دوم سعید (که مشقت صحیح میکند) در این آیت زجر است به عقیده انسان شقی که از قدرت اللّه تعالٰی انکار میکند از این سبب در تحت احکام او زندگانی نمی گذراند -
[۶] (يَقُولُ) این قول او به طریقه تکبر و فخر است (أَهْلَكْتُ) مراد از آن است که در دشمنی و مخالفت سنت نبی صل اللّه وعلیه وسلم بسیار مال خرج کرده - و این جمله به هر آن انفاق مال شامل است که به خلاف سنت نبی صل اللّه وعلیه وسلم خرج میشود - مانند در اشاعت شرک و کفر و بدعات ، و به رسم ها و رواج ها ، و در فسق و فجور و فحاشی وغیره -
[۷] این زجر دیگر است به عقیده انسان شقی که اللّه تعالٰی را غیب دان نمی داند و از این سبب مشقت سیئه میکند و وقتیکه اللّه تعالٰی را غیب دان و قادر نمی داند پس حساب و کتاب را نیز قبول ندارد -
[۱۰،۹،۸] در این تذکیر به نعمات است و آنها چنان نعماتی است که بواسطه آن در بین محنت باطل و صحیح فرق نیز میتواند - (هَدَيْنَاهُ) مراد از هدایت بیان است به توسط وحی یا آموختن به دادن عقل (النَّجْدَيْنِ) نجد در اصل به جای بلند گفته میشود و مراد از آن راه خیر و شر و حق و باطل است که به عقل سلیم و وحی هر دو درمیان آن فرق اشکار میشود - حاصل این است که به ذریعه این نعمت ها تمیز میان حق و باطل شده میتواند پس چرا این انسان (شقی) محنت سیئه میکند -
[۱۱] در این ترغیب به مشقت صحیحه است و رد بر اعمال و عقاید ماقبل است که به ذریعه آنها کامیابی حاصل نمی گردد (الْعَقَبَةَ) راه در کوه که سخت باشد و در آن بلندی نیز باشد و به آن گردنه گفته میشود - و این به طریقه تشبیه است یعنی ایمان و اعمال صالحه و انفاق مال در مصارف صحیح (که این مشقت صحیحه است) مانند گردنه کوه است که برآن گذشتن دشوار میباشد لیکن انسان به ذریعه آن از یک مملکت به مملکت دیگر میرسد -
[۱۲] دراین جمله به عظمت شان عقبه اشاره است و بااین تعلیم عقبه میدهد به همراه معنی تشبیهی -