وَلَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضَى ﴿۵﴾ أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيمًا فَآوَى ﴿۶﴾ وَوَجَدَكَ ضَالًّا فَهَدَى ﴿۷﴾ وَوَجَدَكَ عَائِلًا فَأَغْنَى ﴿۸﴾ فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ ﴿۹﴾ وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ ﴿۱۰﴾ وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ ﴿۱۱﴾

و البته زود است که بدهد ترا پروردگار تو پس تو خوشنود شوی ﴿۵﴾
آیا نیافت ترا یتیم پس جای داد ترا ﴿۶﴾
و یافت ترا ناخبر پس دانا ساخت ترا ﴿۷﴾
و یافت ترا محتاج پس بی پرواه کرد ترا ﴿۸﴾
پس هر چه یتیم است قهر (غصّه) مکن او را ﴿۹﴾
و هر چه سوال کننده است پس تحقیر مکن او را ﴿۱۰﴾
و هر چه نعمت پروردگار توست اشکار کن او را ﴿۱۱﴾

[۵] این جواب سوم سوگند و تسلیت است (يُعْطِيكَ رَبُّكَ) مراد از آن اعطاء نعمت ها در آخرت است که در آن مقام شفاعت نیز داخل است که به سبب آن تمام امتیان (صاحب اجابت) به جنت داخل می شوند پس نبی صل اللّه وعلیه وسلم کامل راضی خواهد شد یا مراد از این اعطاء نعمت ها در دنیا است یعنی فتح ، نصرت ، داخل شدن مردمان زیاد در اسلام و وعده های خرانه های کسریٰ و قیصر و غلبه دین اسلام بر تمام دین ها -
[۶] در این نعمت ها را بر نبی صل اللّه وعلیه وسلم قبل النبوة ذکر میکند برای تاکید تسلیت یعنی اللّه تعالٰی بالای تو قبل از نبوت چنین نعمت ها کرده که برای نبوت ترا آماده ساخته است این دلیل است که ترا رها نمی کند و نه با تو دشمنی میکند (يَتِيمًا) یتیم کسی است که پدرش وفات شده باشد و بالغ نباشد و پدر رسول اللّه صل اللّه وعلیه وسلم پیش از ولادت او وفات شده بود به اکثر روایات و بعضی گفته اند که بعداز ولادت او وفات شده بود (فَآوَى) تربیت اولی او را پدرکلان او (عبدالمطلب) کرد باز تربیت کامل و حفاظت اورا ابوطالب عمویش کرد اگر چه با او ایمان نیاورد باز برای حفاظت صحابه کرام پیدا شدند و باز اهل مدینه (اوس و خزرج) پیدا شدند این همه در فَآوَى داخل است -
[۷] این نعمت دیگر است (ضَالًّا) ضال ناخبر از تفصیلات ایمان و شرایع مانند در سوره شوریٰ (۵۲) -
فائده: مفسر خازن گفته است حاصل این است که به قول بعضی آن مردمان التفات کرده نمیشود که معنی ضال این بود که گمراه بود بر دین قوم خود از سببی که نبی صل اللّه وعلیه وسلم و همه انبیاء علیه السلام آفریده شده اند و بزرگ شده اند بر توحید و ایمان پیش از نبوت و معصوم اند پیش از نبوت و از جهل بر صفات اللّه تعالٰی و بر توحید -
[۸] این نعمت سوم است (عَائِلًا) دارای بسیار عیال است یعنی محتاج است و به احتیاج حقیقی و معنوی هر دو شامل است یعنی فقیر و بدون مال بودی پس ترا مستغنی ساخت به سبب نکاح خدیجه رضی اللّه عنها و بعد از نبوت به غنیمت ها و احتیاج معنوی این است که به علم و دلایل محتاج بودی پس ترا مستغنی ساخت به سبب وحی و همچنین ترا استغناء دل (قناعت و صبر) داد -
فائده: این سه منازل پیش از نبوت برای نبی صل اللّه وعلیه وسلم از سببی داده شد که برای ادا کردن ذمه داری نبوت آماده شود و این سه برای هر داعی حق در کار است یک جای تربیت دوم علم وحی سوم استغناء نفس -
[۹] این تفریع اول بر احسان اول است - واین خلاف حال جاهلیت است که آنها بر یتیمان ظلم میکردند و حقوق آنها را ضایع میکردند -
[۱۰] این تفریع بر احسان دوم است - و سائل عام است اگر سوال دنیا میکند یا سوال دین میکند و خازن گفته است که طالب علم در آن داخل است -
[۱۱] این تفریع بر احسان سوم است یعنی ترا مستغنی ساخت و برای مستغنی در کار است که شکرکامل نعمت را ادا کند (بِنِعْمَةِ رَبِّكَ) نعمت عام است اگر دنیوی باشد یا دینی باشد وحی و قرآن و علم دین در آن داخل است (فَحَدِّثْ) تحدیث نعمت اداکردن شکر او و ثناگفتن منعم است -
فائده: این سه اخلاق برای هر داعی الی الحق ضروری است برای کامیابی دعوت دادن -